1. Theodicee
Zelfs godloochenaars heffen boos de vuist naar boven, want hoe kan God al die ellende, die dagelijks door de nieuwsberichten over ons uitgestort wordt, toestaan? (Impliciet veronderstellen atheïsten dus het bestaan van God.) De internationale christelijke hulporganisatie ZOA maakte een top tien van de grootste humanitaire rampen. Daaruit blijkt dat negen van de tien catastrofes veroorzaakt zijn door de mens zelf.1 Natuurrampen zijn vaak milieurampen. Door het massaal kappen van het tropische regenwoud bijvoorbeeld, ontstaat erosie en dat doet de honger en de vluchtelingenstromen nog verder groeien. Dan blijft er in dit geciteerde artikel één van de tien rampen over die niet rechtstreeks door mensen is veroorzaakt, dus een echte natuurramp, namelijk de aardbeving in Haïti in 2010 met zo’n 200.000 doden.
Waar was en is God in natuurrampen? Heeft Hij wel bemoeienis met de mensheid in nood? Is God wel in controle?
In dit artikel wordt op dat soort rampen gericht. Waar was en is God in natuurrampen? Heeft Hij wel bemoeienis met de mensheid in nood? Is God wel in controle? Menen wij het echt als we liederen zingen teksten als ‘De Heer regeert’ en ‘He’s got the whole world in His hand.‘? Hoe kan een God goed zijn, als Hij catastrofes toelaat die voor mensen verwoestend zijn? Aardbevingen kunnen ons geloof doen schokken. We zijn bepaald niet de eersten die hierover nadenken. Het probleem heet ‘theodicee’. Een theodicee (van het klassieke Grieks: theos (God) en dikè (recht, rechtvaardiging): de “rechtvaardiging van God”) is een argumentatie die een rechtvaardiging moet zijn voor (het geloof in het bestaan van) een God die zowel volmaakt goed als almachtig is, terwijl er toch kwaad in de wereld bestaat (het probleem van het lijden).
Een theodicee poogt een logische verklaring te geven voor deze paradoxale combinatie van eigenschappen en feiten. Er zijn in de loop van de geschiedenis verschillende theodiceeën opgesteld. Het woord stamt uit de christelijke traditie. De zware aardbeving in Lissabon die deze stad in 1755 op een kerkelijke feestdag verwoestte, bracht velen in Europa, de filosofen van de Verlichting voorop, aan het twijfelen over het bestaan van een rechtvaardige God. De gangbare gedachten over een theodicee konden niet met de ramp in overeenstemming worden gebracht.2 Kun je God wel vertrouwen die een (natuur) ramp toelaat, die Hij ook had kunnen voorkomen?
2. God en natuurrampen
”God is voor ons een veilige schuilplaats, een betrouwbare hulp in de nood. Daarom vrezen wij niet, al wankelt de aarde en storten de bergen in het diepst van de zee. Laat de watervloed maar kolken en koken, de hoge golven de bergen doen beven”. ”Kom en zie wat de HEER heeft gedaan, verbijsterend is wat Hij op aarde verricht.” (Ps. 46:2-4, 9).
God zorgt voor fantastische uitreddingen in allerlei noden, maar niet altijd…Natuurrampen zijn er altijd al geweest, maar de frequentie neemt angstwekkend toe. Tegenwoordig worden er telkens records in de natuur gebroken. Nog nooit zo warm, nat, droog, vroeg, enz.. Jezus noemde oorlogen, hongersnoden en aardbevingen als weeën, waar we doorheen moeten. (Mat.24:6-8) Voorbeelden van pijnlijke ‘weeën’ zijn er heden ten dage meer dan genoeg: overstromingen, tsunami’s, orkanen, tyfoons, droogte, aard- en zeebevingen, vulkaanuitbarstingen, lawines, bosbranden, blikseminslagen, sprinkhanenplagen, ziekten als de pest, cholera, AIDS, SARS, Ebola, coronavirus , enz..
Wat kun je je klein en nietig voelen bij zoveel bruut natuurgeweld. Wat zijn we kwetsbaar! Maar ook wat een schok als christenen ontdekken dat hun geloof in God geen allriskverzekering blijkt te zijn.
Uit de volgende schema’s blijkt Gods betrokkenheid bij natuurrampen zoals genoemd in de Bijbel. Deze opsommingen zijn niet uitputtend.
Natuurverschijnselen door God veroorzaakt
Dus God is wel degelijk betrokken bij natuurrampen. Dit zijn vormen van oordeel of zegen. God gebruikt(e) de natuur om Israël te belonen of te straffen. Dood en verderf zijn oordelen van God. Als God de natuur niet in Zijn hand heeft, dan kan ik slachtoffer worden van natuurgeweld en buiten Gods wil en bedoeling sterven.In het beroemde ‘Onze Vader’ roept Jezus ons op om te bidden dat Gods wil zal geschieden. Blijkbaar en duidelijk is dat dus nog niet het geval. Dat mensen lijden is in principe niet Gods wil en God is evenmin de veroorzaker van al het lijden. God kan het lijden wel ten goede gebruiken. Lijden kan men ‘Gods megafoon’ noemen3, zodat mensen gaan horen en gehoorzamen. God verlangt in de eerste plaats naar relaties met ons.
3. Zijn christenen immuun voor rampen?
Mijn vrouw houdt van actieve vakanties. Daarom gingen we eens van berghut naar berghut wandelen. Op een ochtend werden we in een zomervakantie wakker in de sneeuw. Toen was voor mij de pret eraf en verlangde ik naar een helikopter om ons acuut op te halen. Het was gevaarlijk met sneeuw in de bergen, bovendien de pijlen en markeringen voor de te lopen route waren niet goed meer te zien. We besloten af te dalen naar de bewoonde wereld. Op de terugweg in de auto beluisterden we een toespraak van wijlen ds. Dick van Keulen. Hij vertelde daarin dat zijn vrouw was omgekomen bij … een bergwandeling… Ook christenen blijken inderdaad vatbaar voor natuurgeweld. Als het lijden toch ook christenen treft…ondanks Ps. 121:5-8: ”De HEER is je wachter, de HEER is je schaduw aan je rechterhand: overdag kan de zon je niet steken, bij nacht de maan je niet schaden. De HEER behoedt je voor alle kwaad, hij waakt over je leven, de HEER houdt de wacht over je gaan en komen van nu tot in eeuwigheid”. Waarom zijn bepaalde christenen desondanks jammerlijk omgekomen? Of het tegenovergestelde: Waarom ben ik nog in leven?
4. De sterfelijke mens
Vragen waarom er natuurrampen gebeuren, is vragen waarom er mensen sterven. Mensen zijn kwetsbaar en sterven nou eenmaal vroeg of laat. Mensen sterven als gevolg van de zondeval en wel ongeveer 6.000 mensen per uur wereldwijd. Het is lang niet iedereen gegund om op een comfortabel sterfbed in vrede te sterven, of zoals dat vaak mooi wordt omschreven ‘te ontslapen’. Zoals Jacob, die na een veel bewogen leven, voelde dat zijn einde naderde, zijn zonen profetische zegeningen meegaf, zijn voeten terugtrok en zijn laatste adem uitblies (Gen.49). Zo’n wijze van sterven lijkt me ideaal.
Oorspronkelijk is de dood niet doodnormaal.
Oorspronkelijk is de dood niet doodnormaal. We zijn geschapen om voor eeuwig te leven. Levensvorst Jezus overwon de dood, want Hij stond op uit de dood. Hij relativeert ook de dood. Zo verklaarde hij het dochtertje van Jaïrus niet dood, maar slapend (Mat.9:24, Mk.5:40, Luk.8:53). Omstanders lachten Hem uit, de dood is toch hopeloos onomkeerbaar! Maar niet bij Jezus. Jezus zegt verder: ”Wees niet bang voor hen die wel het lichaam maar niet de ziel kunnen doden. Wees liever bang voor hem die in staat is én ziel én lichaam om te laten komen in de gehenna” (Mat.10:28). Belangrijker dan je lichaam is je ziel (Luk.12:4, 5, 20, 21, 31, 35, 40). De angel van de dood is eruit, maar de dood is er nog wel. Wie zich niet bekeert, zal op een aardse manier (evenzo) omkomen.
Maar wie het Koninkrijk der Hemelen wèl herkent, kan evengoed onder de toren bedolven worden, maar zal niet (geestelijk) sterven. Het leven is kort maar ook eeuwig, maar door bekering kunnen we aan het komende oordeel ontkomen. De uiteindelijke beloningen en straffen worden niet in dit leven uitgedeeld. De Eeuwige gaat anders om met de tijd. Natuurlijk is het telkens een drama als iemand door natuurgeweld overlijdt. Verdriet en rouw zijn dan terecht en meelijden en meehuilen vanzelfsprekend. Zijn we elke dag klaar om het tijdelijke met het eeuwige te verwisselen? Zelfs de dood kan ons niet scheiden van de grote liefde van Christus, dat is een grote troost (Rom.8:38).
5. De schuldvraag
Wat is de oorzaak van het lijden, van een ramp? Wie of wat is schuldig? Wat is het doel, de zin van een ramp? Hoe moeten we dat interpreteren? In de wijsheidsliteratuur zien we het volgende: Het boek Spreuken stelt ‘Wat je zaait, zal je oogsten’. De goede, rechtvaardige wordt beloond, de slechte, de goddeloze wordt bestraft. Anders gezegd in sinterklaastaal: ‘Wie zoet is krijgt lekkers, wie stout is de roe’. Het boek Prediker lijkt te zeggen: dat zwart-wit schema gaat niet op. Het is allemaal zinloos. Ook het boek Job maakt ook duidelijk dat God zo niet ‘werkt’.
De toren van Siloam stortte in waardoor achttien mensenlevens te betreuren waren (Luk.13:4, 5). De vraag die dan snel gesteld wordt is: Wie heeft er hier gezondigd? Dit moet immers een straf of oordeel van God zijn. En om bij Siloam te blijven, bij de blindgeborene in Joh.9 wordt dezelfde vraag gesteld, want blijkbaar dacht men toen ook al in dat denkschema. Weer antwoordt Jezus dat dit de verkeerde vraag is. Voor ziekten en rampen hoeft zonde en schuld niet de oorzaak te zijn. Er is blijkbaar een toren gevallen, ‘zonder aanzien des persoons’. Jezus: ”Zeker niet zeg Ik jullie, maar als je je niet tot inkeer komen (NBG bekeert), zul je allemaal net zo sterven”. Wie je ook bent, hoe je ook leeft, of je nu zondigt of niet, er kan zomaar een toren op je vallen, je kunt zomaar sterven. Jezus bekommerde zich meer om een geestelijk sterven (een zielsdood) dan om lichamelijk sterven. Als je dood bent, heb je geen kans meer om je te bekeren.
Nota bene op Allerheiligen kwam het goddelijk oordeel over de zondige havenstad. Maar…de straat met bordelen bleef gespaard.
Op 1 nov. 1755, op ‘Allerheiligen’, vond die aardbeving plaats in Lissabon, Portugal. Mensen in de kerk, priesters en kerkgangers riepen en gilden om genade. Branden braken uit, een vloedgolf kwam, tussen 30.000 en 60.000 slachtoffers waren te betreuren. Nota bene op Allerheiligen kwam het goddelijk oordeel over de zondige havenstad. Maar…de straat met bordelen bleef gespaard. Protestanten verklaarden: ”Dit is het oordeel tegen de Jezuïeten!” Jezuïeten echter zeiden: ”Gods toorn barstte los, omdat de inquisitie te laks was!” Een Franciscaanse priester meende: ”Het is Gods barmhartigheid, want Lissabon had erger verdiend”.4 Hoe deze rampen te duiden?
Rampen werden nogal eens een spiegel waarin we onze eigen overtuigingen en verlangens weerspiegeld zien. Beschermt God de Zijnen? In rampen vinden we geen bevestiging van een religie, want slachtoffers zijn er uit alle religies te betreuren. Waarom bleef in de tsunami Bangkok met seksindustrie gespaard ? Was Zeeland zondiger dan Amsterdam ten tijde van de watersnoodramp in 1953? Goddelozen werden gespaard, maar rechtvaardigen weggevaagd. Met andere woorden: er valt geen duidelijke schuldige aan te wijzen. Wel is zeker dat de dijken te zwak waren. Ook voor natuurwetten geldt: ‘Wat een mens zaait zal hij ook oogsten’ (Gal.6:7).
6. Is ons Godsbeeld wel juist?
Hoe zit het met Gods betrokkenheid bij natuurrampen? Is God hiervan de veroorzaker of heeft Hij er niets mee te maken? Is Hij soms wel machtig maar niet almachtig? Is Hij inderdaad wel de algoede, almachtige, alwetende God?? Of is God te zwak om in te grijpen of zelfs boosaardig? Is Hij een sadist? Kan God slechts meehuilen als schrale troost? Zit God hoog en droog in zijn commandotoren en strooit Hij met rampen? Laat Hij zelf eens afdalen naar dit tranendal en zelf ondervinden hoe het is om te lijden! En toen werd het Kerst…, ergens in een uithoek van de wereld. Maar de vernedering ging nog dieper: het werd Goede Vrijdag. De Koning van de Joden (Jezus) stond tegenover de koning van de Joden (Herodes). Wie was eigenlijk de machtige en wie de machteloze toen Jezus voor Zijn rechter Pilatus stond? Tot grote verbazing van Pilatus antwoordde Jezus niet op de ondervragingen van de stadhouder. ”Waarom zegt u niets tegen mij?” vroeg Pilatus. ”Weet u dan niet dat ik de macht heb om u vrij te laten of u te kruisigen?”
Jezus antwoordde: ”De enige macht die u over Mij hebt, is u van boven gegeven” (Joh.19:9-11). Eerder zei Jezus al: ”De Vader heeft Mij lief omdat Ik Mijn leven geef, om het ook weer terug te nemen. Niemand neemt Mijn leven, Ik geef het Zelf. Ik ben vrij om het te geven en om het weer terug te nemen – dat is de opdracht die ik van mijn Vader heb gekregen” (Joh.10:17,18). Het liep Jezus dus niet uit de hand, en Hij is evenmin een tragisch slachtoffer van onrecht. Hij was dus de tijdelijk machteloze Almachtige. Hij koos er bewust voor om Zich met lijdende mensen te vereenzelvigen en om door Zijn afschuwelijke kruisdood de mensheid met God te verzoenen. Is God liefde? Jazeker, aan het kruis waren Zijn armen wijd uitgespreid naar ons toe. Hij riep daar ”Mijn God, Mijn God, waarom hebt U Mij verlaten?” (Mat.27:46, Ps.22:2), maar net als Job kreeg Hij geen antwoord. ‘In Jezus zijn de vloek van de natuur en de vloek op de mensheid gedragen, zodat we vrij kunnen zijn van de verlammende gevolgen van de zonde. Gods antwoord op rampen is het kruis.’5
Kort voor Zijn hemelvaart stelde Jezus: ‘Mij is alle macht gegeven in de hemel en op de aarde”. Dat is nogal een pretentie. Hij is dus de Almachtige, maar zag tijdelijk bewust af van Zijn macht. Maar dan heeft Hij dus ook en wel degelijk alle macht over alle natuurkrachten. In theorie en in potentie heeft God dus alle macht. Is deze stelling juist: Er komt geen aardbeving, tornado, tsunami, enz., zonder dat God er voor getekend heeft? God laat deze toe. ”De Heer maakt alles wat Hij wil in de hemel en op de aarde en in de diepten van de oceanen. Wolken wekt hij aan de einder der aarde, bliksems maakt hij en de regen valt, de wind laat hij los uit zijn schatkamers” (Ps. 135:6,7). Maar waarom voorkomt Hij dan niet zoveel ellende? Hier schuilt het gevaar dat we God ter verantwoording gaan roepen. Wat Hij doet vinden we namelijk niet goed en wij weten het beter.
Onze God is in de hemel, Hij doet wat Hem behaagt (Ps. 115:3). God is Gever en Nemer van leven. God staat in Zijn recht. Gods wegen zijn ondoorgrondelijk. Nee, Hij is geen sadist. God heeft geen plezier aan het lijden van de mens. Zie Ps. 116:15:”Met pijn ziet de HEER de dood van zijn getrouwen (NBV), “Hij heeft geen welbehangen aan de dood van zijn gunstgenoten (NBG). ”Denken jullie dat Ik het toejuich als een slecht mens sterven moet?”, spreekt God de HEER, “Nee, Ik wil dat hij tot inkeer komt en in leven blijft” (Eze.18:23).
7. Conclusie
Rampen maken schijnbaar blindelings en willekeurig slachtoffers, ongeacht, ras, religie, leeftijd, sekse, en levensstijl. Zoveel menselijke gewichtige zaken worden door rampen relatief. Ons leven is kwetsbaar en onvoorspelbaar. Zijn we bekeerd en bereid vandaag te sterven? Vandaag is de dag van het heil/genade. Natuurrampen en lijden zijn Gods megafoon: mens hoe heb je gebouwd? Figuurlijke en letterlijke stormen zullen op je levenshuis beuken (Mat.7:24-27). Heb je Jezus maar laten praten?
Nadat de profeet Johannes de Doper zijn mond opende tegen de koning en zijn vrouw, werd hij in de gevangenis gegooid. Hij wordt wel met de destijds ook depressieve profeet Elia vergeleken. Johannes twijfelt en vraagt zich af of hij niet achter de verkeerde persoon is aangelopen. Jezus antwoordt de discipelen van Johannes de Doper: ”Zeg tegen Johannes wat jullie zien en gehoord hebben: blinden kunnen weer zien, verlamden weer lopen, mensen met huidvraat worden gereinigd en doven kunnen weer horen, doden worden opgewekt, aan armen wordt het goede nieuws bekendgemaakt”. Johannes zal gedacht hebben: ”Prachtig, maar ik zit hier onschuldig in de bak.
Er stond in Jes.61:1,2 toch ook dat gevangenen bevrijd zouden worden? Maar geen woord daarover”. Het lijkt wel dat de heraut Johannes door God is vergeten, of Hij onverschillig naar hem is. Johannes zou kunnen protesteren of zijn geloof vaarwel zeggen omdat dit niet voor hem werkt. Ook hier zien we de spanning tussen het ‘reeds’ en het ‘nog niet’. Vandaar ook de toevoeging van Jezus voor Johannes en ook voor ons: “Gelukkig (NBG zalig) is degene die aan Mij geen aanstoot neemt” (Luk.7:18-23). God heeft een hoger doel met rampen en kan zelfs het kwaad ten goede gebruiken. Gods gedachten zijn inderdaad hoger dan die van de mensen (Jes:55:8, 9). God heeft andere prioriteiten dan wij.
Gods gedachten zijn inderdaad hoger dan die van de mensen. God heeft andere prioriteiten dan wij.
Job, nabestaande van stormen en blikseminslagen, lijkt zich snel te berusten in zijn lot. Maar dan volgt hoofdstuk na hoofdstuk na hoofdstuk zijn begrijpelijk protest: ”WAAROM??”, ”WAAROM IK??”. Zijn vrienden verergerden zijn lijden door Job te beschuldigen. En God liet Zich niet verantwoorden, gaf geen verklaring. Wij weten meer dan dat Job toen wist over zijn eigen situatie. Job geloofde in God en God geloofde in Job, maar satan, de aanklager, verweet hem dat hij niet zonder reden God dient. Met andere woorden: Job zou alleen maar God dienen om Gods zegeningen te kunnen ontvangen. Dat bleek toch niet zo te zijn. Is slechts de duivel als schuldige aan te wijzen? God had satan beperkte macht gegeven. Jobs kinderen stierven niet omdat ze zo slecht waren, maar omdat hun vader werd beproefd. We zullen, net als Job, moeten leven met onbeantwoorde vragen. Wat zijn precies Gods plannen en raadsbesluiten? Wacht tot later. Wij hoeven Gods plannen en raadsbesluiten niet te kennen voordat we voor Zijn gezag buigen. Willen wij God aanbidden in voor- EN tegenspoed? ”Want zijn goedertierenheid duurt tot in eeuwigheid…”. Amen?!
We kunnen de verschrikkelijke rampen vaak niet rijmen met een almachtige, liefhebbende God. Als er al een God is, regeert Hij duidelijk verkeerd, menen velen. God is echter aan niemand verantwoording verschuldigd. Zijn regering lijkt willekeur en chaos. Zo ervaren wij mensen het. Wij kijken tegen de achterkant van het borduurwerk, God ziet de voorkant. Het beroemde borduurwerk van Corrie ten Boom schept hier duidelijkheid. Wij kijken tegen de achterkant aan: een wirwar van draden, maar God ziet een prachtig kunstwerk aan de voorzijde. Beide kanten zijn reëel.
Voor- en achterkant van een borduurwerk met meer dan 110.000 kruissteekjes.
Om te kunnen scheppen, moet je almachtig zijn. De Almachtige schiep het heelal, inclusief alle natuurwetten. Als Schepper staat Hij hier natuurlijk boven en hoeft Hij Zich er niet aan te storen. Hij kan naar believen natuurwetten instellen, ingrijpen, veranderen en opheffen. God bepaalt het tijdstip, de duur en de intensiteit van natuurrampen. Maar Hij is niet willekeurig, en Hij houdt Zich aan Zijn wetten.
Voor de veiligheid moest in Israël op het platte dak een balustrade (borstwering) aangebracht worden. Die Bijbeltekst kunnen we doortrekken.
Ondertussen blijft de verantwoordelijkheid van de mens om zich praktisch te beschermen tegen de natuur. Voor de veiligheid moest in Israël op het platte dak een balustrade (borstwering) aangebracht worden (Deut.22:8). Die tekst mogen we doortrekken. Dus om ons te beschermen tegen water moeten we dijken, dammen en duinen aanleggen en onderhouden. Treffen we voorzorgsmaatregelen, vluchten we voor gevaar (van bijvoorbeeld bosbrand), laten we ons vaccineren. Doe ik mijn achterlicht aan, mijn veiligheidsriem om en zet mijn veiligheidshelm op? Hoeveel risico’s nemen we bij sport? Hoe verstandig is het om off-piste te skiën of op een breuklijn (San Andreas-breuk) te wonen? We mogen God niet verzoeken. En bij rampen moeten slachtoffers geholpen worden. Christenen staan dan vooraan als hulpverleners, ook al is en blijft de oorzaak van een ramp een mysterie. God blijft voor ons verstand een mysterie. Omdat Hij in geen enkel beeld past, is het zinloos om een beeld van Hem te maken. Zijn wegen zijn onnaspeurlijk, Zijn beschikkingen niet te doorgronden. God openbaart Zich in de natuur en in De Bijbel ten dele. Aan ons de keuze: accepteren en aanbidden we een ondoorgrondelijke God totaal of niet? Belangrijker dan de vraag naar het waarom is de vraag naar het wat. Een ramp is evident, maar wat gaan we nu doen (curatief en preventief)?
“Ziet dan toe, dat gij Hem, die spreekt, niet afwijst. Want als genen niet ontkomen zijn, toen zij Hem afwezen, die Zijn godsspraak op aarde deed horen, hoeveel te minder wij, als wij ons afwenden van Hem, die uit de hemelen (spreekt). Toen heeft Zijn stem de aarde doen wankelen, doch thans heeft Hij een belofte gegeven, zeggende: Nog eenmaal zal Ik niet slechts de aarde, maar ook de hemel doen beven. Dit: nog eenmaal, doelt op een verandering der wankele dingen als van iets, dat slechts geschapen is, opdat blijve, wat niet wankel is. Laten wij derhalve, omdat wij een onwankelbaar koninkrijk ontvangen, dankbaar zijn en hierdoor God vereren op een Hem welbehaaglijke wijze met eerbied en ontzag, want onze God is een verterend vuur.” (Hebr.12:25-29 NBG)
Literatuur
Aanbevolen:
- Erwin W. Lutzer, Waar was God? Antwoorden op moeilijke vragen over God en natuurrampen (Veenendaal: Grace Publishing House, 2008) (helaas uitverkocht) 143 pp
- Tom Wright, God en de pandemie een theologische reflectie op het coronavirus en wat volgt, (Utrecht: KokBoekencentrum Uitgevers, 2020) 107 pp
- Harold R. Eberle, If God is good why is there so much suffering & pain? (VS, Yakima: Worldcast Publishing, 2003) 64 pp.
Voetnoten:
(1) https://www.rd.nl/artikel/828200-de-tien-grootste-humanitaire-rampen-van-de-jaren-10, Klaas Jan Baas, Meeste lijden komt door de mens, Nederlands Dagblad, 11-1-2020
(2) https://nl.wikipedia.org/wiki/Theodicee
(3) “God fluistert tot ons in onze vreugde; Hij spreekt in ons geweten, maar Hij roept luid in ons lijden. Dat lijden is de megafoon om een dove wereld wakker te schudden.” C.S. Lewis , The Problem of Pain, 1940.
(4) Erwin W. Lutzer, Waar was God? Antwoorden op moeilijke vragen over God en natuurrampen (Veenendaal: Grace Publishing House, 2008) p. 19-22
(5) Erwin W. Lutzer, a.w., p. 111
