Welke beslissing moet er genomen worden in persoonlijk of politiek leven? Welke levenspartner, welk beroep moet men kiezen? Na allerlei rampen, oorlogen, scheidingen, ruzies en vermissingen leven veel mensen met de bange vraag: ‘Leeft mijn man, mijn zoon, mijn dochter, mijn vader nog?’ De hedendaagse mens wordt steeds meer wijs gemaakt dat hij zelf controle heeft over de omstandigheden van zijn leven. Diep in het menselijk hart ligt het verlangen om de sluier over zijn leven en toekomst op de een of andere manier op te lichten. En hij zoekt naar raad en hulp in geval van moeilijkheden en beslissingen. Men zoekt bewust of onbewust naar het opvullen van een geestelijke leegte. Vanuit een christelijk wereldbeeld zijn er maar twee opties: de engelen van God en de Heilige geest enerzijds en de gevallen engelen en Satan anderzijds.
1. Channelen, een occulte invalspoort
Channelen is een occulte vorm van zelfverwerkelijking en zelfverlossing of zoals we op een website kunnen lezen (1): “Channelen houdt in dat je een staat van verruimd bewustzijn bereikt, waarin je contact kan maken met een gids van een hoog niveau of met je Hogere Zelf of Bron. Wanneer je channelt, bouw je een brug naar dit liefdevol, zorgzaam, doelbewust, collectief hoger bewustzijn dat God of Godin wordt genoemd, het AL dat is, of de Universele Geest. Wanneer je channelt, krijg je toegang tot deze broninformatie door je te verbinden met een ‘hogere gids’ of je ‘hogere zelf’, die vanuit deze trillingen naar jou reikt en ze meer beschikbaar voor je zal maken. Je kanaal openen voor deze dimensies zal een sprong in je evolutie teweegbrengen, want channelen is een krachtig middel voor spirituele groei en bewuste transformatie.”
Vier op de tien mensen die zich christen in Nederland noemt, gelooft in helderziendheid als een goede manier om de toekomst te voorspellen.
Vier op de tien mensen die zich christen in Nederland noemt, gelooft in helderziendheid als een goede manier om de toekomst te voorspellen. Ongeveer 62% van de Amerikanen hangt New Age-opvattingen aan, terwijl 3% van de Amerikaanse bevolking atheïst is (2).
2. Vormen van channelen
Vormen van modern spiritisme zijn: spiritistische visioenen en boodschappen, tafeldans, glasdans, psychografie (automatisch schrijven), spreken in trance (in hypnotische diepe slaap), materialisatie (zgn. verschijningen van overledenen uit het dodenrijk), zielsverhuizing van levende personen, telekinese (het bewegen van voorwerpen op een afstand zonder aanwijsbare oorzaak), levitatie (vrij zweven van menselijk lichaam), apportes (verschijnen en verdwijnen van voorwerpen in gesloten ruimtes), kloppen op de muur of op de tafel, onder invloed van het dicteren door geesten automatisch schrijven of muziek maken, diagnoses en therapie bepalen. Ook het oui-ja bord, vaak gebruikt door jongeren, is een vorm van spiritisme.
3. Channelen als emo-entertainment
Spiritisme (spiritus=geest) of channelen is bijbels gezien een manier om met de verkeerde, gevallen geestelijke wereld in contact te komen. De meest voorkomende vorm is het idee dat men met de geest van overledenen in contact kan komen om zo bepaalde kennis of macht te verwerven. In overvloed bieden mediums zich aan om die contacten met de geesteswereld te ‘bemiddelen’. Er zijn talrijke astro-channels, televisie- of internetzenders waar die bemiddeling interactief aangeboden wordt. Dat dit vaak ook ordinaire geldklopperij is waarbij de ‘goedgelovige’ de dupe is, moge duidelijk zijn. Door list en bedrog, cold-reading en gewenste antwoorden is dat voor velen een goed verdienmodel geworden (3).
Channelen houdt in dat je een staat van verruimd bewustzijn bereikt, waarin je contact kan maken met een gids van een hoog niveau of met je Hogere Zelf of Bron.
Waarzeggerij als vorm van channelen wordt vaak als amusement aangeboden. Televisieshows waarin de doden ‘spreken’, worden niet alleen maar bekeken door mensen die in spiritisme geloven. Sommige kijkers geloven niet in een geestenwereld, maar geloven wel dat sommige mediums bepaalde gaven in zichzelf zouden hebben, en weer anderen zijn alleen geïnteresseerd in de emoties van de deelnemers van de seances. De programma’s sluiten naadloos aan op de emotietelevisie zoals de tv-programma’s Spoorloos of Vermist, die al jarenlang in de top van de meest bekeken programma’s staan. Een voordeel van de waarzegprogramma’s ten opzichte van programma’s als Spoorloos is dat de makers geen speurwerk en onderzoek hoeven te verrichten. De ‘overledenen’ melden zich gelijk als hun naam genoemd wordt en hebben er geen moeite mee dat het medium en de televisiebazen hier flink aan verdienen. Er is geen enkel bewijs dat men de objectieve waarheid in het programma zoekt (3). In onze vaak kille rationalistische westerse wereldbeschouwing zijn mensen op zoek naar een ervaring. Maar het probleem is veelal dat de ervaring wordt verabsoluteerd en kritiekloos wordt geduid. Zodra mensen een ervaring hebben die boven het alledaagse uitgaat, zegt men ‘een godservaring’ gehad te hebben; vaak is het ook een gewenste, psychogene (rouw)verwerking van een trauma (3).
4. Onschuldige praktijken?
Men zou kunnen denken dat de ‘schade’ nogal mee valt en beperkt blijft tot een financieel verlies en valse troost. Niets is minder waar, de meest schadelijke gevolgen voor de ‘goedgelovigen’ zijn een initiatie (een inwijding in on-Bijbels geloof) en een gebondenheid aan de gevallen geestelijke wereld, dus de demonische wereld, ook al is men zich dat niet bewust of heeft men dit contact niet zelf bewust gezocht. Het vormt een toegangspoort voor een verdere demonische beïnvloeding en is beslist geen onschuldig vermaak. Ook demonische krachten kunnen gebruik maken van de opening die ‘charlatans’ emotioneel geforceerd hebben. Reeds het bezoeken van een spiritistische seance of het dulden ervan in zijn huis brengt mensen onder een ban, evenals het zien van en meewerken aan spiritistische films, toneelvoorstellingen, t.v.-uitzendingen en het lezen van spiritistische literatuur. Ook het bidden vóór en tot overleden personen (bijvoorbeeld ’heiligen’, Maria) hoort in deze rubriek thuis. Het is een zich openstellen voor en in contact komen met de onzichtbare wereld, waardoor leugengeesten (kunnen) binnensluipen. Bijbelse voorbede daarentegen is het voor Gods aangezicht brengen van levende personen, via Jezus Christus alléén. De Bijbel kent alleen gebed tot de drie-enige God. Hij is ook de Enige, die oprecht, gelovig gebed kan horen en verhoren. Gebed tot overledenen, al of niet wedergeboren, is anti-Bijbels en wordt uitsluitend door suggestie en/of demonen verhoord.
5. Profetie en waarzeggerij
Els Nannen beschrijft het verschil tussen profetie en waarzeggerij (5). Profetie en waarzeggerij komen uit een totaal verschillende bron. Een profeet Gods is iemand die spreekt, geïnspireerd en gedreven door de Heilige Geest. Een waarzegger is iemand, die spreekt, geïnspireerd en gedreven door “waarzeggende” leugengeesten vanuit het rijk der duisternis. De Bijbel noemt valse profetie (d.i. uit eigen hart, zonder opdracht van God of uit de verkeerde geest) vaak in één adem met waarzeggerij (Jer. 14: 14; Ezech. 13: 1 -9; Micha 3: 11; 1 Joh. 4: 1). Intuïtie en demonisch-suggestieve beïnvloeding zijn volgens dr. K. Koch, een bekend Duitse zielzorger, de twee componenten van waarzeggerij. Wie zijn nood uitspreekt en hulp en raad zoekt (en die verwacht) bij een waarzegger, is onbewust innerlijk bereid alles als waarheid aan te nemen en te geloven, wat deze zegt. Deze innerlijke openheid is een invalspoort voor demonische leugengeesten én vruchtbare bodem voor de vervulling van de waarzeggerij. Het zich laten leiden door de voorspelling van de waarzegger betekent het zich laten leiden door de demonische leugengeesten, die van de waarzegger gebruikmaken. Het gevolg is, dat men onder de invloed van deze machten komt én slaaf van de verkregen waarzeggerij wordt. Bovendien kan het gevolg zijn dat je je leven gaat aanpassen aan de leugen (selffulfilling prophecy) (6).
6. De gevolgen
De gevolgen zijn ernstig: immuniteit t.a.v. Gods Geest en Gods Woord, een ontregeld zenuwstelsel, psychische storingen, depressies, zelfmoordgedachten, alcoholisme en andere verslavingen, een zwaar sterfbed of tragisch einde, zintuigelijke en motorische automatismen. Maar vooral dit: God keert Zijn aangezicht af. In het Oude Testament stond de doodstraf op het spiritisme (Jes. 8: 19; Lev. 20: 6,27). Uitdrukkelijk heeft God ons ertegen gewaarschuwd en het ons verboden (Lev. 19: 31; Deut. 18: 11,12). Overigens heb ik het ook meegemaakt bij een cliënt die een tiental jaar geleden onder het motto van gebedspastoraat de ‘profetie’ meekreeg dat ze na 15 jaar heel ernstig ziek zou worden. Als ze goed met de Heer zou leven dat het dan weer goed zou komen. De persoon in kwestie kreeg jarenlang psychische klachten en moest tenslotte bevrijd worden van deze vloek, die door een broeder in de dienst werd overgebracht (5).
7. Openbaring alleen door Gods Woord
Wat wij over de toekomst moeten weten, heeft God ons in Zijn Woord geopenbaard. En via de weg van volkomen overgave, gehoorzaamheid en kinderlijk vertrouwend gebed wil God Zijn kinderen stap voor stap leiden en steeds meer licht geven op eigen leven, werk en toekomst. Wat God niet onthult, wil Hij om bepaalde redenen in Zijn liefde en wijsheid voor ons (nog) verborgen houden. De natuurlijke mens is echter niet tevreden met datgene, wat God door Zijn Woord en Geest openbaart. Hij wil méér en hij wil via een andere, eigen weg aan de weet komen. Satan geeft waar God weigert, hij spreekt waar God zwijgt, maar alleen tegen de hoge prijs van beïnvloeding tot beheersing van zijn leven. Alle bemiddeling van inzicht en kennis over verborgenheden anders dan door de Heilige Geest via Gods Woord, komt van de vader der leugen, die een mensenmoordenaar van den beginne is. Hij heeft maar één doel: de mens aan zich te ketenen en in het verderf te storten.
Ieder mens heeft in meerdere of mindere mate een verlangen naar zingeving. We verlangen allemaal naar een zekerheid waarin we ons bestaan kunnen verklaren. Een doel in het leven dat ons vertrouwen geeft in omstandigheden van vreugde van lijden en van leven en dood. Dit verlangen speelt vooral in tijden van crisis zoals het verlies van een baan, de dood van een familielid of als we in ons leven te maken krijgen met belangrijke mijlpalen zoals: verhuizing, huwelijk, echtscheiding of de geboorte van een kind. Voor die zingeving kunnen we te rade gaan bij de openbaringen van God of tot vervalsingen van de waarheid van God.
Spreuken 29:18: ‘Zonder profetie vervalt het volk tot bandeloosheid, wie de wet in acht neemt, is gelukkig (1).’
Het geloof in de drie-enige God, het evangelie van Jezus Christus en de Bijbel zijn de kenbronnen van die openbaring en voor christenen ‘een parel van grote waarde’ (2). Of zoals Francis Schaeffer het uitdrukte: “De oneindige en persoonlijke God is de volkomen bron voor iedereen, Hij openbaart wat we moeten weten om verlost te worden en om Hem en onze naaste lief te hebben zoals we zouden moeten” (Matt. 22: 37-40). Het christendom is een echte ‘kennistraditie’ zoals J.P. Moreland benadrukt heeft (4). Christen-zijn is geen kwestie van blind geloof maar van rationeel vertrouwen in de waarheid die God heeft bekendgemaakt.
8. Vervalsingen
Maar vervalsingen van goddelijke openbaring zijn er in een gevallen wereld in overvloed. Mensen verlangen ernaar en zoeken naar openbaringen voor hun leven die niet door God zelf zijn geautoriseerd. Daarom waarschuwt de Bijbel voor valse discipelen (Matt. 7: 21–23), valse evangeliën (Gal. 1: 6–11), valse profeten (Deut. 13: 1–5; 18: 15–22), valse engelen (2 Kor. 11: 14), valse leraren (2 Tim. 4: 3–4; 1 Johannes 4: 1–6), en zelfs valse christussen (Matt. 24: 24). Een dergelijke bron voor valse openbaring staat bekend als channelen. Channelen is een New Age-praktijk waarbij iemand fungeert als een doorgeefluik of medium voor communicatie met de doden of van een ander onstoffelijk lichaam. Deze communicatie wordt als speciaal beschouwd en gaat verder dan het normale menselijke kennen. Daarom worden ze vaak als gezaghebbend en maatgevend beschouwd.
Vroeger gebruikte men voor channelen de woorden mediamieke consulten of spiritisme. Edgar Cayce (1877–1945) beweerde een medium te zijn voor spirituele openbaringen van Jezus over redding en het hiernamaals. Hij werd ook de ‘slapende profeet’ genoemd, omdat hij in een slaapachtige trance zou gaan terwijl hij zijn vermeende openbaringen zou geven, die overigens on-Bijbelse verhalen over Jezus en onconventionele gezondheidsmiddelen bevatten (5). Het woord spiritisme wordt ook gebruikt voor contact met de doden. Deze beweging begon in de negentiende eeuw in Amerika en leerde dat de doden op verschillende manieren met de levenden communiceren, zoals kloppen, bewegende tafels, geestenfotografie en meer.
Meer recentelijk werd de reeks met drie delen van A Course in Miracles (1965) genoemd, doorgegeven door Helen Schucman, die schreef wat ‘Jezus’ zelf aan haar dicteerde. De voormalige populaire New Age leraar en democratische presidentskandidaat, Marianne Williamson, nam deze leer als de basis van haar wereldbeeld. Ze vertelt dit in haar boek ‘A Return to Love’ (1992) (6). Een meer intellectueel verfijnd wereldbeeld werd ontvangen door de occulte Duitse filosoof, Rudolf Steiner (1861–1925), een Goethe-geleerde, productief schrijver en oprichter van Waldorf-onderwijs. Steiner noemde zichzelf een ‘helderziende’ en beweerde zijn esoterische informatie te halen uit ‘de akashische gebeurtenissen’ (7).
Traditionele of inheemse religies, vroeger primitieve religies genoemd, houden altijd een vorm van sjamanisme in, waarbij een sjamaan met geesten in contact komt om het kwaad af te weren of het goede voor zijn stam te bewerken. De geest of geesten nemen bezit van de sjamaan, die dient als intermediair tussen de geestenwereld en de mensenwereld. In die zin steunt traditionele religie ook op een soort sjamanisme. Met de opkomst van het neopaganisme wordt deze vorm van channelen aantrekkelijk voor velen die contact willen hebben met de geestelijke wereld.
Zo zijn er nog veel meer verschillende voorbeelden van channelen. In alle gevallen beweren mensen toegang te krijgen tot kennis door hun vaardigheid om naar spirituele wezens te luisteren of door spirituele bronnen anders niet-beschikbare feiten te verzamelen. Een speciaal begaafd persoon wordt beschouwd als bemiddelaar van deze communicatie. De berichten kunnen worden gegeven aan bepaalde mensen in eenmalige situaties of ze worden gepubliceerd in boeken of verspreid via andere media.
9. Drie mogelijkheden
Hoe moeten we dit fenomeen verklaren? Er zijn slechts drie mogelijkheden om uit te leggen wat er aan de hand is. Ten eerste kunnen mensen nepcontact maken met geesten of spirituele ontvankelijke mediums voor financiële of andere doeleinden. Fraude komt net zo vaak voor in religie als elders, misschien zelfs vaker. Ten tweede kunnen mensen die channelen aan een psychische aandoening lijden waardoor ze denken dat ze spreekbuizen zijn van andere entiteiten terwijl ze in feite lijden aan een schizoïde stoornis waarbij een deel van de persoonlijkheid zich afsplitst van de andere delen en zichzelf als gescheiden van de hele persoon ziet. Ten derde kan men in contact staan met objectief reële entiteiten die noch menselijk noch goddelijk zijn. Deze categorie bestaat uit engelen, gevallen of niet gevallen.
Hoewel niet-gevallen engelen in de hele Schrift verschijnen en met mensen communiceren, hebben ze geen menselijke bemiddelaar nodig om te spreken of te handelen. De engel Gabriël sprak bijvoorbeeld in de tempel met Zacharia over zijn zoon, Johannes de Doper (Luc. 1: 8–20). Engelen dienden Jezus nadat Hij werd verleid door de duivel in de woestijn, maar we weten niet wat ze bespraken (Matt. 4: 11). In het licht hiervan heeft het idee dat iemand “een engel raadpleegt als tussenpersoon” (wat ongeveer twintig jaar geleden een trend was) geen Bijbelse betekenis en zou het daarom moeten worden verworpen. Channelen en engelenactiviteit zijn twee verschillende zaken.
Gevallen engelen zijn demonen of boze geesten; ze volgen Satan zelf, die ‘de vader van de leugen’ is (Johannes 8: 44). Jezus wierp hen vaak uit en bevrijdde mensen tijdens Zijn aardse bediening en bestreed de duivel zelf toen Hij werd verzocht in de woestijn (Matt. 4: 1–11; Luk. 4: 1–13). Judas vertelt ons iets over hen: “De engelen die hun gezagsposities niet hebben behouden maar hun juiste woning hebben verlaten, deze heeft hij in duisternis gehouden, gebonden met eeuwige ketenen voor oordeel op de grote dag” (Judas 6; zie ook 2 Petr. 2: 4). Niettemin zijn de duivel en demonen vandaag actief in de wereld, zoals Paulus ons waarschuwt bij het schrijven over valse leiders. “Want zulke mensen zijn valse apostelen, bedrieglijke werkers, vermomd als apostelen van Christus. En geen wonder, want Satan vermomt zich als een engel van het licht. Het is dan ook niet verwonderlijk dat zijn dienaren zich ook voordoen als dienaren van gerechtigheid. Hun einde zal zijn wat hun acties verdienen“ (2 Kor. 11: 13–15; zie ook 1 Johannes 4: 1–6).
10. Necromantie
De Bijbel veroordeelt de communicatie met de doden, dat bekend staat als necromantie. Dit omvat enkele soorten channelen. God zegt dit door Jesaja, de profeet: “Wanneer men jullie vraagt om de geesten van doden te raadplegen en naar fluisterende en mompelende waarzeggers te luisteren – elk volk raadpleegt toch zijn goden en vraagt de doden toch om raad voor de levenden? – ga dan alleen af op dit onderricht, op Mijn getuigenis. Spreek uitsluitend volgens deze woorden waartegen geen bezwering bestand is” (Jes. 8: 19–20).
“Keer u niet tot mediums of spiritisten, want u zult door hen worden verontreinigd. Ik ben de HEER, uw God”
In de Mozaïsche wet zei God: “Keer u niet tot mediums of spiritisten, want u zult door hen worden verontreinigd. Ik ben de HEER, uw God (Lev. 19:31).” In zijn zondige wanhoop verzocht koning Saul de heks van Endor om de geest van de overleden Samuël op te roepen om de profeet te vragen naar het lot van Saul in de strijd. Samuël verscheen en veroordeelde Saul opnieuw, omdat hij zich van de Heer had afgekeerd (zie 1 Sam. 18: 16–19). Zoals Stephen Dempster schrijft: ‘De diepten waarin Saul was gezonken bij het zoeken van raad bij een heks, bewijzen de profetische woorden van Samuel toen hij leefde en Saul voor het eerst veroordeelde vanwege ongehoorzaamheid’: ”Weerspannigheid is even erg als toverij en eigenzinnigheid is even slecht als afgodendienst” [1 Sam. 15: 23] (9).
Het meest uitgebreide verbod op occulte activiteiten in de Bijbel is een waarschuwing voor de Israëlieten om niet te zijn als de heidense naties die zij verdreven hadden. Alle vormen van occultisme, inclusief communiceren met de doden of andere geesten, zijn strikt en streng verboden. Het is de goed om deze passage volledig te citeren:
“Wanneer u in het land komt dat de Heer, uw God, u geven zal, mag u de verfoeilijke praktijken van de volken daar niet navolgen. Er mag bij u geen plaats zijn voor mensen die hun zoon of dochter als offer verbranden en evenmin voor waarzeggers, wolkenschouwers, wichelaars, tovenaars bezweerders en voor hen die geesten raadplegen of doden oproepen. Want de Heer verafschuwt mensen die zulke dingen doen en om die verfoeilijke praktijken verdrijft Hij deze volken voor u. U moet volledig op de Heer, uw God, gericht zijn” (Deut. 18: 9-13).
De profeet Jeremia waarschuwde ook voor valse openbaringen: “Dit zegt de Heer van de hemelse machten, de God van Israël: Laat je niet misleiden door je profeten en waarzeggers. Hecht geen geloof aan hun dromen; ze dromen slechts wat jullie wensen. Wat ze jullie in Mijn Naam profeteren zijn leugens. Ik heb hen niet gezonden, spreekt de Heer (Jer. 29: 8-9).”
Wanneer de apostel Johannes schrijft over de definitieve staat van de verlosten en niet-verlosten, heeft hij duidelijke uitspraken over elke occulte praktijk, waaronder channelen: “Gelukkig zijn zij die hun kleren wassen: zij kunnen over de levensboom beschikken en zullen de stad door de poorten binnengaan. Buiten is de plaats voor de honden die zich bezighouden met toverij en ontucht, met moord en afgodendienst voor iedereen die de leugen koestert en ernaar handelt (Op.22:14-15).”
We moeten onder geen beding contact zoeken met de gevallen geestelijke wereld.
Als mensen hebben we niet genoeg aan onszelf, en zeker in onze tijd heeft ieder mens een zekere en betrouwbare openbaring buiten zichzelf nodig om zijn leven richting te geven, maar we moeten onder geen beding contact zoeken met de gevallen geestelijke wereld. Immers de zesenzestig boeken van de Bijbel zijn Gods allerbeste communicatie met ons over wat het belangrijkst voor ons is voor tijd en eeuwigheid.
Lees wat Paulus aan Timotheus schreef: “Elk van God ingegeven Schriftwoord is ook nuttig om te onderrichten, te weerleggen, te verbeteren en op te voeden in de gerechtigheid, opdat de mens Gods volkomen zij, tot alle goed werk volkomen toegerust” (2 Tim. 3: 16-17). Waarom zouden we genoegen nemen met de namaak van de channeling-praktijken als God Zelf Zijn waarheid aan ons bekend heeft gemaakt door Zijn Woord en Geest?
Auteur Gerard Feller schreef hoofdstuk 1 tot en met 6. Auteur Douglas Groothuis schreef hoofdstuk 7 – 10. Hij is hoogleraar filosofie aan Denver Seminary en de auteur van twaalf boeken, waaronder Unmasking the New Age (IVP, 1986), Confronting the New Age (IVP, 1988), en Jesus in a Age of Controversy (Harvest House, 1996).
Noten:
- https://www.evolutie.ws/nl/opleiding-detail/opleiding-detail-cat/wat-is-channelen.htm (verlopen link)
- https://cip.nl/70596-steeds-meer-christenen-geloven-deze-new-ageideeen?utm_source=newsletter&utm_medium=email&utm_campaign=2018Dec22&mtc= (verlopen link)
- (lees bijvoorbeeld https://skepsis.nl/tv-mediums/)
- Gerard Feller (Promise Magazine, November 2008).
- Els Nannen. Uit: Van occultisme tot bevrijding
- https://nl.wikipedia.org/wiki/Selffulfilling_prophecy
- E.g., Francis A. Schaeffer, He Is There and He Is Not Silent (Carol Stream, IL: Tyndale House Publishers, 1972, 2001), 1, 11–12.
- Douglas Groothuis, “Christianity as a Knowledge Tradition,” in Loving God with Your Mind: Essays in Honor of J. P. Moreland, ed. Paul Gould and Richard Brian David (Chicago, IL: Moody Press, 2013).
- Douglas Groothuis, Jesus in an Age of Controversy (Eugene, OR: Wipf and Stock, 1996), 195–99.
- Marianne Williamson, A Return to Love (New York: HarperCollins, 1992).
- “A Course in Miracles: ‘Christian’-Glossed Hinduism for the Masses”, CRI Statement DC720.
- Promise artikel: is een cursus in wonderen uit god of niet Bron: (Pdf Engels)
- Douglas Groothuis, “What Is This Thing Called Love? Marianne Williamson Runs for President,” Juicy Ecumenism, September 13, 2109, https://juicyecumenism.com/2019/09/13/marianne-williamson/.
- Groothuis, Jesus in an Age of Controversy, 81, 201–202. https://context.reverso.net/vertaling/engels-nederlands/akashic
On traditional religion, - “Traditional Religions: Introduction and African Religions,” Winfried Corduan, Neighboring Faiths, tweede editie (Downers Grove, IL: InterVarsity Press, 2013).
- Stephen Dempster, “What’s Up with the Witch of Endor?” Perplexing Passages, June 15, 2015, Gospel Coalition, https://www.thegospelcoalition.org/article/whats-up-with-the-witch-of-endor/
