(De relatie tussen) geloof en psychologie

1. Inleiding

Wat is psychologie en hoe verhoudt het zich met het christelijk geloof? Hoe anders is de Bijbelse kijk op de menselijke natuur in vergelijking tot de moderne en sociale gedragswetenschappen? Gods visie op wat ons motiveert (psychologie?) en Zijn roeping om elkaar te helpen door een eerlijk, liefdevol gesprek (psychotherapie?) verschilt radicaal van de theorieën en therapieën die het psychologische discours in de praktijk van deze tijd domineren. Alleen een psychologie die loyaal is aan het christelijk geloof zal de waanzin in onze harten en levens begrijpen en genezen omdat de uitgangspunten van die psychologie met God te maken hebben.

Christenen zijn geroepen om goed afgestemde instrumenten te worden van de genade van Christus voor ongeremde, behoeftige en verwarde mensen.

Christenen zijn geroepen tot radicale hervormers binnen de institutionele structuren en culturele denkwijzen van een psychologische samenleving waarin alles wordt verklaard door seculiere psychologische principes. We zijn geroepen om goed afgestemde instrumenten te worden van de genade van Christus voor ongeremde, behoeftige en verwarde mensen. We moeten de kenmerkende boodschap, methoden en institutionele structuren van het geloof ontwikkelen en aanscherpen. Tegelijkertijd zal de psychologie van het geloof opnieuw als radicaal, bevredigend en waarheidsgetrouw moeten worden beschouwd, een denkwijze die stand kan houden tegenover zijn wereldse concurrenten.

Hoe worden destructieve mensen constructief? Hoe krijgen mensen die geen zelfbeheersing hebben weer een standvastige identiteit? Hoe worden rigide mensen weer flexibel van geest? Hoe leren chaotische mensen weer te focussen? Hoe krijgen hopeloze mensen weer hoop? Hoe leren boze mensen weer vredig te leven? Voordat we ons bezig houden met de vraag naar het ‘hoe’, moeten we ons eerst bezighouden met de vraag: waarom hebben mensen moeilijkheden en problemen? Wat is er mis met ons?

2. Wat is er mis?

Ik leerde Christus kennen toen ik een overtuigde ‘gelovige’ was in de seculiere psychologie. Toen ik de levende God leerde kennen en in een psychiatrisch ziekenhuis werkte, werden mijn plannen om een doctoraat in de klinische psychologie te halen radicaal gewijzigd. Naarmate mijn geloof groeide, realiseerde ik me dat christenen een geheel andere manier kennen om naar de aard van mensen en hun problemen te kijken dan de seculiere psychologie, namelijk door de bril van de Bijbel. ¹ David Powlison, Seeing with New Eyes: Counseling and the Human Condition Through the Lens of Scripture (Phillipsburg, NJ: P and R, 2003) Je wordt dan geconfronteerd met het probleem dat de moderne samenleving de manier negeert waarop mensen vanuit de Bijbel problemen bekijken en aanpakken. Wat moeten we doen om de centrale plaats van de Bijbel terug te krijgen om mensen te helpen zich te ontwikkelen naar het beeld van Christus? Hoe kunnen we persoonlijke ‘helpende’ relaties opnieuw in kaart brengen om als instrumenten te kunnen dienen van de enige duurzame wijsheid en enige ware mensheid? Om het centrale gezag van de Bijbel voor genezing van onze ziel te herstellen zijn twee dingen nodig: overtuiging die ondersteund wordt door inhoud.

3. Overtuiging en inhoud

Welke overtuiging? De Bijbel gaat over het begrijpen en helpen van mensen. De inhoud van de Bijbel betreft de persoonlijke relaties die in onze westerse cultuur door counseling of psychotherapie ingevuld worden. Welke inhoud? Problemen, behoeften en worstelingen van mensen moeten gedetailleerd en rationeel getypeerd worden door de benamingen die de Bijbel hiervoor gebruikt om ons te leren hoe we mensen moeten helpen. Bijbelse begrippen zijn: ’begeerten van het vlees’ (bijvoorbeeld ontucht, hebzucht, vraatzucht, jaloezie), ’angst voor mensen’ (bijvoorbeeld de behoefte aan goedkeuring van anderen, zelfrespect, zelfmedelijden en gevoelens van ontoereikendheid), ’verlangens van de geest’ (bijvoorbeeld: macht, controle, overheersing, succes, rijkdom, eigengerechtigheid, trots).

Ieder mens wordt geboren met verlangens om te beminnen, te aanbidden, te geloven, te hopen of te zoeken.

Overtuiging alleen is niet goed genoeg en mondt vaak uit in ‘kretologie’. Alleen een uitgebreide en diepgaande overtuiging die zich uit in actief handelen overtuigt zelfs de grootste scepticus. Een belangrijk onderdeel in zo’n overtuiging zal zijn het laten zien van de rijkdom van de Bijbel die mogelijkheden tot genezing van mensen biedt ² David Powlison, “The Sufficiency of Scripture to Diagnose and Cure Souls,”Journal of Biblical Counseling23, 3 (Summer 2005): 2–13. . Helaas kunnen we in dit artikel niet diepgaand ingaan op alle verschillen tussen psychologie en Bijbel. Een korte samenvatting zou kunnen zijn dat wij als mensen persoonlijk verantwoording verschuldigd zijn aan de ware God, die al onze verlangens, motieven en daden kent en weegt. Ieder mens wordt geboren met verlangens om te beminnen, te aanbidden, te geloven, te hopen of te zoeken. Het menselijk hart regeert deze verlangens: we houden rekening met de ware God of we laten een groot aantal identificeerbare leugens, begeerten, afgoden, stemmen en huichelaars toe.

4. Zondeval

Als gevolg van de zondeval zijn mensen fundamenteel verdorven, moreel vervormd en leven in duisternis, gestoord en onheilig als het gaat om de relatie tot God, die ons geschapen heeft. We geven morele antwoorden, maar we leven niet in een vacuüm: significante krachten beïnvloeden ons en geven ons leven gestalte. Deze krachten bepalen vooral de ontwikkeling van ons leven. Onze hartenwensen moeten zich afspelen onder de soevereine regering van God want dat is de juiste context die onze loyaliteit aan Hem bekend maakt. Alles in ons leven speelt hier een rol, onder andere de verschillende beproevingen van verleidingen, het lijden van het zondigen, de vreugde om bemind te worden, de mogelijkheden en handicaps van genetische overerving en fysiologisch functioneren, de zegeningen en vervloekingen van economische, politieke en technologische omstandigheden, de kansen en beperkingen van ieder moment in de geschiedenis en nog veel meer. Maar al deze krachten hebben geen invloed op onze fundamentele keuzes. Volgens de Bijbel kunnen zulke omstandigheden nooit de ultieme oorzaak zijn van de vergaande morele waanzin van onze ziel. De aard en de opvoeding die we hebben is niet de enige verklaring van ons menszijn.

5. Verantwoordelijkheid

We zijn morele vertegenwoordigers, we zijn geen producten van geconditioneerde driften (gedragspsychologie), fysiologische dysfuncties (bio-psychiatrie), onvervulde behoeften (humanistische psychologie) of getraumatiseerde of conflicterende instincten (psychodynamische psychologie). We zijn niet zelfbepalend, autonoom, alleen verantwoording verschuldigd aan onszelf zoals zoveel psychologie (filosofische psychologie, zondeval ) ons probeert duidelijk te maken. We zijn ook niet verantwoordelijk voor de samenleving als geheel, zoals de moralistische psychologie ons doet geloven. De Bijbel leert een op God gericht leven waarbij het zowel gaat om de uiterlijke invloeden als de innerlijke bronnen van het leven.

6. Bijbelse counseling

De consistente christelijke levensovertuiging is het heroverwegen van de moderne psychologie om deze te bezien door het filter van de Bijbel. Wanneer problemen van personen en situaties in relatie tot God gebracht worden, dan is de enige en afdoende oplossing de weg van Christus zoals de Bijbel ons laat zien.  Vanuit dit gezichtspunt is Bijbelse counseling de enige persoonlijke bediening vanuit de verloste en verlossende gemeenschap in dienst van Christus. ³Ephesians 3:14–5:2 offers a compact, 600-word summary of the faith’s psychology. . Bijbelse counseling is niet iemand met Bijbelteksten om zijn oren slaan. Ook gaat het er niet om bepaalde verzen uit de Schrift te vertalen in seculiere psychologische principes. Bijbels counselen houdt in begrip hebben voor wat de Schrift leert over de motivaties van het menselijk hart en vervolgens aan mensen dit begrip duidelijk maken. Door dit begrip zijn veranderde harten, veranderde motivaties en veranderde levens mogelijk, levens die op God gericht en niet op zichzelf gericht zijn.

7. Welke psychologie wordt bedoeld?

Het woord psychologie wordt gebruikt op dezelfde manier als religie, literatuur en politiek. Het zijn woorden met veel inhoud die veel aandacht verdienen: Wie ben ik? Wat doet het ertoe? Wat zou het moeten zijn? Wat moet anders en hoe?  Vaak horen we allerlei generalisaties zoals: ‘uit de onderzoeksresultaten blijkt…..’ of  ‘de psychologie leert ons’.  Wat betekenen zulke uitdrukkingen? Er is immers geen eensluidende psychologie. Wanneer iemand zegt: “De psychologie leert ons”, moeten we ons altijd afvragen: over welke psychologie heb je het? Er zijn talrijke psychologiën (zoals er vele religies zijn). Aan het woord psychologie kleven veel meningen en daardoor is de kans op verwarring groot. In dit artikel zal ik zes aspecten van het begrip psychologie beschrijven.

7.1 Psychologie als zodanig

De fundamentele betekenis van de psychologie is simpel gezegd: het functioneren van de menselijke ziel. Mensen functioneren vanuit hun hart, ziel en denken op alles wat onder de zon gebeurt. Psychologie betreft niet de kanker die je lichaam verwoest, maar je reactie op de kanker. Het zijn niet de sociale omstandigheden waar je je in bevindt, maar hoe je ze interpreteert en hoe je erop reageert. Het zijn niet de verschrikkelijke ervaringen die je als kind ondervonden hebt, maar hoe je nu je leven leidt. Het is niet God of de duivel. Het is hoe je reageert op de uitspraken van God en de duivel. Het gaat erom of je de waarheid omarmt of ontwijkt.

De kernbetekenis van de psychologie is eenvoudig gezegd: ‘jij’. Jouw psychologie is wat je bent, het totaalbeeld van de functionele aspecten van je leven: je geloof, je geheugen, je emoties, je geweten, je identiteit, je wil, je houding, je actie, je spraak, je verbeelding, je waarneming, je verlangen, je kennis, je zelfbedrog en anticipatievermogen, evenals de dynamiek die er tussen de onderlinge relaties van jezelf kan bestaan. Daarnaast beïnvloedt elke context waarin je je bevindt, je hart, je ziel, geest en machtspositie. Wat jou van moment tot moment bezighoudt, behoort tot het terrein van de psychologie. Het functioneren van de ziel is verbonden met het lichaam en omvat onze erfelijkheid, sociale netwerken, cultuur, economie, politiek en taal. Psychologie draait helemaal om jou in jouw wereld.

Zoals alle moderne westerse psychologiën (en alle wereldreligies die psychologie vervangen op niet-westerse wijze) is het christelijk geloof bezig met psychologie als zodanig. Elke gelovige zou in de goede zin van het woord een psycholoog moeten zijn. We zouden de ziel moeten bestuderen. We zouden moeten weten en begrijpen wat mensen motiveert. We zouden door Gods ogen moeten kijken, naar Zijn kijk naar mensen in hun individuele toestand. Dit is nodig om verstandig in te kunnen grijpen en te reageren op zaken die in elke natie, stam, taal of volk zouden moeten veranderen. We moeten ook onszelf leren kennen zoals we werkelijk zijn, willen we ooit verstandig kunnen leven. Tenslotte zouden christenen, terwijl men druk bezig is om te helpen, hun ‘psychologische concurrenten’ radicaal moeten bekritiseren.

7.2 Psychologie als kennis over het menselijk functioneren

Psychologie als bron van kennis verwijst naar vele soorten van nauwkeurige waarnemingen en beschrijvingen van het menselijk functioneren. Praktijkvoorbeelden en onderzoek zijn herkenbaar voor lezers. We kunnen de pijn en verwarring van een vrouw ervaren die als kind misbruikt is en nu door haar echtgenoot misbruikt wordt. We kunnen de pijn en woede ervaren van een constant ruziënd echtpaar dat schijnbaar opgesloten zit in een hopeloze machtsstrijd. Dit beschrijvende aspect van de psychologie lijkt intuïtief het meest objectieve, neutrale, wetenschappelijke informatieve te zijn.

Het gevaar is echter altijd aanwezig dat we deze waarnemingen verkeerd interpreteren en misbruiken. Hoe belangrijker iets is om te begrijpen en te beïnvloeden wat ‘klikt’ bij mensen, des te dichter men bij persoonlijkheidstheorie en toegepaste psychologie komt, des te groter het gevaar voor een verkeerde interpretatie van iets is. Christenen en niet-christenen herkennen beiden diverse praktijkvoorbeelden, maar er is een wereld van verschil in de uitleg van iets.  Er is een groot verschil tussen ‘een co-dependent (over afhankelijk), innerlijk verwond kind’ ⁴ John Bradshaw,Homecoming(New York: Bantam, 1990) en iemand wiens ‘angst voor mensen’ ⁵ Edward Welch,When People Are Big and God Is Small(Phillipsburg, NJ: P and R, 1997). ‘de angst voor God’ vervangen heeft. ‘Wijsheid’ is een bijbels begrip wat betekent dat iemand het vermogen heeft om problemen constructief aan te pakken. Deze vaardigheid zal niet per se veranderen door een nieuwe theorie over hersenverwerking of het geheugen.

Een psychologische theorie presenteert nooit alleen ‘de blote feiten’. Een theorie selecteert feiten op basis van wat het heeft vastgesteld wat van belang is. Seculier psychologisch onderzoek ziet niet de belangrijkste stukjes van informatie over mensen en mist zo voortdurend het algemene patroon van wat er echt aan de hand is. Alleen geloof ziet het totaalplaatje zonder iets te missen: namelijk vanuit Gods oogpunt. In een door God gemaakte, door God onderhouden en door God geïnterpreteerde wereld wordt duidelijk dat informatie verkregen door observaties, vanuit welke seculiere theorie dan ook, ontkracht en ontmaskerd moet worden. Waarnemingen worden altijd gepresenteerd in een context van betekenissen, overtuigingen, waarden, prioriteiten en doelen. Psychoanalyticus Karen Horney bijvoorbeeld ziet mensen die overdreven goedkeuring, macht, plezier en veiligheid nastreven als mensen met ‘neurotische’ behoeften ⁶Karen Horney,Self-analysis(New York: W. W. Norton, 1942 en niet als ‘begeerten van het vlees’. Alleen het geloofsbeginsel (Gods gezichtspunt) corrigeert deze vervorming.

Psychoanalyticus Karen Horney bijvoorbeeld ziet mensen die overdreven goedkeuring, macht, plezier en veiligheid nastreven als mensen met ‘neurotische’ behoeften

Wij als christenen moeten alle seculiere kennis waarmee we in contact komen, tegemoet treden met een zelfbewuste overtuiging, en alles wat we horen in het licht brengen van wat we al weten in het geloof. We moeten altijd bezig zijn om de reikwijdte en toepasbaarheid van het geloof in ons leven te vergroten. Alfred Adlers theorie van de ‘individuele psychologie’ bijvoorbeeld heeft diepe sporen nagelaten in de moderne psychologiën zoals de cognitieve psychologie, familiesystemen, zelfrespect-theorieën, en interventietechnieken in counseling. Maar hoe bruikbaar is Adlers gedetailleerde weergave van het ‘minderwaardigheidscomplex’ bij gewone mensen ⁷Alfred Adler,Understanding Human Nature, trans. Colin Brett (Oxford: Oneworld Publications, 1927) in vergelijking met de Bijbelse optie van Ef. 2:3 waarin we beheerst werden door wereldse begeerten omdat we alle zelfzuchtige verlangens en gedachten volgden? Heeft Adler dingen geleerd die vergelijkbaar zijn met de Bijbelse waarheid? Ja. Een theorie zou ongeloofwaardig zijn als het niet op zijn minst halve waarheden bevat. En toch moeten christenen alles opnieuw bezien vanuit de relatie met God en Zijn visie op de dingen. Adlers opsomming van de menselijke verdorvenheid klopt waar het gaat om ijdelheid, jaloezie, hebzucht, haat en lafheid, maar die beschrijving wordt door zijn eigen theorie misvormd. Hij ziet zonde maar hij noemt het anders. Kunnen christenen Adlers theorieën en bijbels geloof ooit combineren? Nee. Een Bijbelse visie verandert Adlers observaties en gevolgtrekkingen. God ziet alles en controleert alles voor Zijn eigen doeleinden.

De Bijbel leert ons meer en meer dingen te zien vanuit Gods oogpunt. Natuurlijk zijn belijdende christenen niet immuun voor dwalingen en verzinsels, maar God onderwijst ons geduldig voor wat we het meest nodig hebben, individueel maar ook in de samenhang van dingen, en dit gedurende tientallen jaren en eeuwen. Hoe moeten Bijbelse hulpverleners met psychologische informatie omgaan? Ik zou zeggen: “Kom maar op”! Die informatie kan alleen door het christelijk geloof gefilterd en gewogen worden.  Betrek daarin nog veel meer zaken die door de ogen van het geloof bekeken moeten worden. Zoals fictie, literatuur, geschiedenis, interculturele studies, film, populaire muziek, culturele antropologie, de krant en nog veel meer zaken waarvan de epistemologische (kennis) status hetzelfde is als de moderne psychologiën. We moeten leren fijngevoelig te worden om te weten waarop het aankomt of zoals in Hebr. 5:14 staat: “Vast voedsel is voor volwassenen; hun zintuigen zijn door ervaring geoefend en zij zijn in staat onderscheid te maken tussen goed en kwaad”.

7.3 Psychologie als concurrerende filosofieën van de theorie van de menselijke persoonlijkheid

De moderne psychologie is een verzamelnaam van allerlei populaire levensovertuigingen. Elke psychologie heeft zijn interpretaties en probeert die met definities en labels in kaart te brengen. Er worden normen en idealen vastgesteld van waaruit gediagnostiseerd wordt. Therapieën willen levens veranderen. Psychologische professionals betreuren de ogenschijnlijke onoplosbare chaos in hun vakgebied. Robert Coles schreef: “Dit gebeurt allemaal in een vakgebied waarin men snel geneigd is tot ideologische splitsingen en vijandige tegenstellingen, zo niet tot regelrechte oorlog” ⁸Robert Coles,The Mind’s Fate: A Psychiatrist Looks at His Profession(Boston: Little, Brown, and Co., 1995), xxv. Er is geen enkele overlappende theorie die de tegengestelde opvattingen onder één noemer brengt. In plaats daarvan viert het eclecticisme, het zich bedienen van verschillende stromingen, hoogtij. Eclecticisme is een pragmatische manier van werken, maar is intellectueel gezien een wanhoopsdaad.

Veel onderzoekers uiten hun scepsis als het gaat om het begrip van de psychologische theorieën. Thomas Kuhn overwoog psychologie ‘pre-wetenschappelijk’ te noemen omdat men nooit tot een algemeen geaccepteerd paradigma is gekomen ⁹Thomas Kuhn,The Structure of the Scientific Revolution(Chicago: University of Chicago Press, 1970), viii. Karl Popper was van mening dat Marx’ theorie van de geschiedenis, Freuds psychoanalyse en Alfred Adlers individuele psychologie meer leken op primitieve mythen dan op wetenschap ¹⁰Karl Popper,Conjectures and Confutations: The Growth of Scientific Knowledge(New York: Harper Row, 1965), 34. Gerald Grob noemde de zoektocht naar de oorzaak van verontruste en lastige mensen ‘de heilige graal’ van de theorie en beweerde dat bijvoorbeeld het concept van mentale ziekte niet kon worden gescheiden van de dieper gelegen aard van de problematiek van de natuur van de mens in zijn algemeenheid en zijn gedrag in het bijzonder¹¹Gerald Grob, “Psychiatry’s Holy Grail: The Search for Mechanisms of Mental Diseases,”Bulletin of History of Medicine72, 2: 182–219. George Marsden sprak over “de immense en onmogelijke taak om de grotendeels tegengestelde veronderstellingen van de moderne psychologie en evangelische theorie te integreren” ¹²George Marsden,Reforming Fundamentalism: Fuller Seminary and the New Evangelicalism(Grand Rapids: Eerdmans Publishing, 1987), 238. In de sociale wetenschappen en in het bijzonder de psychologie, omdat die zich het meest richt op het menselijk hart, zijn er veel verschillen en is het vinden van consensus onhaalbaar.

De seculiere psychologen missen de verklaring dat iets wat verkeerd is vaak niets anders is dan zonde tegen God en dat de enige remedie voor het menselijk welzijn Christus is.

De seculiere psychologen missen de verklaring dat iets wat verkeerd is vaak niets anders is dan zonde tegen God en dat de enige remedie voor het menselijk welzijn Christus is. In Prediker 9:3 staat: ”dat de harten van de mensenkinderen vol van kwaad zijn; dwaasheid vervult hun leven”. Dat is Bijbelse wijsheid. Zondaars theoretiseren zondig over zondaars. Het openlijk veroordelen van onverenigbare standpunten is niet het laatste wat erover gezegd moet worden. Het christelijk perspectief is niet gebaseerd op scepticisme (twijfel) maar de Bijbelse boodschap geeft de enige echte grondslag voor het verklaren van het menselijk functioneren. Een grondslag die alle andere verklaringen ten diepste verwerpt.

Een diepgaande leugen verbindt de schijnbaar onverenigbare psychologiën: alle seculiere psychologen zijn het erover eens dat menselijke wezens autonoom zijn en niet verantwoordelijk zijn tegenover een objectieve God, die handelt en spreekt. Ze zijn het allemaal eens met de aanname dat de grondslag van alle problemen allesbehalve zonde is; men denkt dat problemen in puur psychologische termen verklaard kunnen worden. Allen zijn het erover eens dat er een of andere bepalende factor te identificeren is die de keuze voor of tegen God als centrale en specifieke keuze in een belangrijke kwestie in het menselijk bestaan zou kunnen vervangen. Men is het eens met de aanname dat het vinden van antwoorden op problemen om tot verandering te komen te vinden zijn in de individuele mens of in de medische chemie.

Men doet alles om te bewijzen dat de christelijke kijk op dingen onjuist en onwaar is.

Allen zijn het erover eens dat dat het antwoord niet kan zijn: Jezus Christus en de bediening van het Woord als antwoord op zonde en ellende (onze dysfuncties, ongenoegens en syndromen). Men doet alles om te bewijzen dat de christelijke kijk op dingen onjuist en onwaar is. In de meest fundamentele zin van het woord zijn alle verschillende psychologiën volijverig om dezelfde fout te maken. Hoe opvallend hun waarnemingen of hun effecten ook mogen zijn, ze zetten hun volgelingen op een verkeerd bewustzijnsspoor. Deze volgelingen moeten tot de overtuiging gebracht worden van het demythologiseren van de christelijke vooronderstellingen en vervolgens worden getransformeerd tot een ‘intelligente’ bekering.

Ten eerste wordt vergeten dat geloof een ‘theorie’ is over de menselijke natuur die kan wedijveren met alle persoonlijkheidstheorieën, en bovendien een therapie bevat over genezing van zielen die ook kan wedijveren met moderne psychotherapieën.

Ten tweede, als christenen beknotten wij zelf de reikwijdte en diepgang van het geloof en degraderen we het geloof tot alleen ‘spirituele’ zaken, als een afzonderlijk deel van ons leven. We beschouwen de Bijbel als een nuttig ‘middel’ om te helpen bij problemen die anderen definiëren. We verliezen het detail, de relevantie, de doelen en de breedte van Gods communicatie in de Bijbel. De Bijbel bespreekt de dynamiek van onze ziel niet in de zin van een psychologisch leerboek een onderzoekstudie of een zelfhulpboek, maar het spreekt ons in een veel betere vorm aan.

Ten derde zien degenen die het christelijk geloof niet belijden, het geloof niet als een rationeel systeem, maar als een vorm van bijgeloof, moralisme of irrationalisme. Ons op God gericht rationeel systeem wordt tegengewerkt door naturalistische rationele systemen. Seculiere theoretici van de ziel behoren tot de vele hedendaagse denkers (inclusief veel gelovigen) die geloven dat de visie van het geloof op de psyché weinig waarde heeft bij het onderzoeken van de psyché en het verlichten van haar problemen. Christenen daarentegen moeten zich hier sterk tegen verweren! De psyché, rationeel gezien, werkt zoals God zegt dat het doet. Het werkt met respect voor God. Elke theorie die de fundamentele werking van de psyché verklaart als een op zichzelf staande entiteit, als een sociale rol binnen een sociaal systeem, als een fenomeen van de biologie of een combinatie van die drie, is verkeerd.

Toegegeven moet worden dat deze zienswijzen zijn ontstaan door een ernstig gebrek aan vernieuwend pastoraal theologische onderzoek onder de Bijbelse gelovigen sinds het midden van de negentiende eeuw. De kerk was vroeger vaak een ongemakkelijke tegenstander die zich keerde tegen hen die zonde als een rationele diagnose en Christus als een rationele oplossing verwierpen. Christenen hebben relatief weinig gedaan om de ontwikkeling van het betekenis geven aan zaken die nu gelabeld worden als psychologisch, mentaal, sociaal, emotioneel, gedragsmatig, ontwikkelingsgericht, interpersoonlijk, intercultureel, bijbels te filteren. Maar zelfs als je de Bijbel oppervlakkig leest komen juist deze zaken aan de orde. De moderne psychologiën hebben zich het kerngebied van het geloof toegeëigend. We hebben teveel naar seculiere wijsheden gekeken en te weinig ons best gedaan om onze eigen (Bijbelse) wijsheid te cultiveren. Christenen moeten het hart van het geloof weer terugwinnen. Een passende wijsheid is vaak niet in de kerk aanwezig en wordt ook niet gemakkelijk verkregen. Onze ‘theorie’ hoeft echter niet vanuit het niets uitgevonden te worden. Een Bijbelse psychologie voor het derde millennium zal nieuwe gebieden betreden die consistent zijn met het geloof en de toepassingen van het geloof vergroten.

7.4. Psychologie als psychotherapie

Hulpverlening en hulpverleningsstrategieën zijn ontworpen om verandering in overtuigingen, gedragingen, gevoelens, attitudes, waarden en relaties mogelijk te maken. Een theorie begeleidt die interventies. Men kan de ander niet helpen zonder een ideaalbeeld van het menselijk functioneren. Een ideaal geeft criteria voor wat goed of slecht is, hoewel de meeste hulpverleners de morele aard van hun idealen niet erkennen. Een hulpverlener identificeert discrepanties tussen het ideaal enerzijds en problemen, disfuncties, ziekten, syndromen en zonden anderzijds en stelt vervolgens een diagnose. Het ideaal is dan het richtsnoer waar counselingsgesprekken naartoe werken. In Amerika werd het counseling-gesprek geassocieerd met psychiaters (1910), klinisch maatschappelijke werkers (jaren 1920) en klinisch psychologen (1940). Het Amerika van de twintigste eeuw zag een explosie van professionals die beweerden dat ze mensen konden helpen door met ze te praten. Voor die tijd hadden alleen voorgangers bevoegdheid voor een interventiegesprek. Tussen de burgeroorlog en de jaren 1920 verloren pastors hun leidende rol in het begeleiden van mensen met klachten. Ze verloren terrein omdat de analyse van geestelijken in een tijd van de opkomst van krachtige concurrerende modellen en de opkomst van hulp buiten de kerk ‘primitief’ bleef ¹³Andrew Abbott,The System of Professions(Chicago: University of Chicago, 1988), 299..

Een hulpverlener identificeert discrepanties tussen het ideaal enerzijds en problemen, disfuncties, ziekten, syndromen en zonden anderzijds en stelt vervolgens een diagnose.

Psychotherapie is voornamelijk een gesprek. Een ‘therapeut’ probeert de ‘patiënt’ te ‘genezen’ door te praten. Het hele proces bestaat uit een ‘educatieve’ ervaring onder leiding van een ‘expert’ die door een strategische interventie zich bezighoudt met het leven van een ander ¹⁴Sigmund Freud, “Some Character-types Met With in Psycho-analytic Work,” inOn the History of the Psycho-analytic Movement, vol. 14.Standard Edition of the Complete Psychological Works of Sigmund Freud(New York: Norton, 1976), 312.. Vertegenwoordigers van de verschillende counseling-scholen (zoals de cognitieve, de gedragsmatige, de existentiële, de Adleriaanse, de familiesystemen, en tenslotte nou thetische scholen, die werken vanuit de Bijbel en Christus) kunnen van zichzelf iets vergelijkbaars zeggen. Zelfs Carl Rogers zou dit moeten zeggen, omdat zijn zogenaamde niet-directieve counseling eigenlijk veel zaken heimelijk wel in een bepaalde richting stuurde.

Vanuit een gelovig perspectief kun je zeggen dat alle counseling pastoraal probeert te zijn. Basaal werkt alle counseling hetzelfde: ”Spreek de waarheid in liefde”, en maak gebruik van alle mogelijke effectieve en ethische middelen om een ander te overtuigen. Een boodschap of ‘waarheid’ over wat verkeerd is of wat anders zou moeten zijn en op welke manier, heeft tot doel de ziel te herstructureren en te heropvoeden. Moderne psychologie is gewoon een poging om persoonlijk pastoraal werk te doen in dienst van verschillende (af)goden bijvoorbeeld het zelf, gevoelens, verlangens van lichaam of geest, plezier) of verschillende idealen (bijvoorbeeld het ‘goede’ leven, rijkdom, rechten), verschillende diagnoses (bijvoorbeeld verslaving, afhankelijkheid, slecht zelfrespect) of een ander evangelie (bijvoorbeeld de mens is het centrum van alle dingen, ik ‘verdien’ het). Het geloof leert ons kritisch onderzoek te doen naar psychologische theorieën en psychotherapeutische activiteiten.

Hoe moeten we dan denken over de voorbeelden van gezond verstand en inzichten die men terug kan vinden in psychologieboeken en de zorgzame en nuttige suggesties die in psychotherapieën gedaan worden en hoe om te gaan met de nauwkeurige observaties en goed werkende adviezen van individuele psychologen? Het beste antwoord is dat dit alles niet inherent is aan de logica van een seculier psychologisch model. Ze komen niet voort uit een duidelijk seculaire psychologie, maar uit Gods voorzienigheid, die genadevolle zegeningen verspreidt en het kwaad beperkt.

Neem bijvoorbeeld Alfred Adler, niet omdat hij zo bijzonder was maar meer omdat hij een typisch voorbeeld hiervan is. Hij wist dat liefde, ‘sociaal gevoel’ beter is dan haat, isolatie, manipulatie en angst. Adlers correctheid wijst onbewust naar iets beters. Zijn beste inzichten en juiste bedenkingen komen alleen in een volledig geloofsmodel tot zijn recht. Je zou kunnen zeggen: God roept duidelijk wat anderen mompelen. God gebruikt de uitspraken van Adler om onze onwetendheid over mensen en onze luiheid om mensen te helpen duidelijk te maken, niet omdat we dan aanhangers van Adler zouden worden, maar meer concreter ons geloof zouden moeten belijden.

7.5 Psychologie als een instituut

Ideeën en theorieën zijn geen opzichzelfstaande zaken, ze zijn ergens mee verbonden. Er zijn veel zaken die bijdragen tot psychologie als een ‘systeem voor de geestelijke gezondheidszorg’, bijvoorbeeld: psychotherapeutische onderwijsafdelingen, geaccrediteerde besturen, licentiewetten, rechtbanken, patiënten, verwijzingssystemen, uitgevers, farmaceutische bedrijven, artsen en zorgverzekeraars. De verschillende psychologiën nemen een machtspositie in onze samenleving in omdat theorieën en therapieën geïnstitutionaliseerd zijn geworden. Deze institutionele structuren vertegenwoordigen steeds meer aannames die ingaan tegen het christelijk geloof. Bijbelse begrippen als zonde, Gods soevereiniteit, berouw, geloof gehoorzaamheid aan de Heilige Geest, verschillen aanmerkelijk met de psychische labels van psychische aandoeningen en stoornissen die we vinden in de ‘Bijbel’ van de seculiere psychologie (DSM-5). Institutionele structuren hebben geen natuurlijke inhoud, maar meer een functionele. Het christelijk geloof staat kritisch tegenover de werking van de verschillende krachten die zowel op persoonlijk, sociaal professioneel, en politiek cultureel als economisch vlak dergelijke structuren creëren en in stand houden. Geloof heeft zoveel meer te zeggen over die normatieve institutionele structuren en de daarbij behorende professionele rollen als het ook veel meer te zeggen heeft over de persoonlijkheidstheorie en counseling methodieken. In Ef. 3:14-18 wordt Gods volk geroepen om zich te mobiliseren als een alternatieve transformerende culturele gemeenschap: “Daarom buig ik mijn knieën voor de Vader, die de Vader is van elke gemeenschap in de hemelsferen en op aarde. Moge Hij u vanuit Zijn rijke luister uw innerlijke wezen kracht en sterkte schenken door Zijn Geest, zodat door uw geloof Christus kan gaan wonen in uw hart en u geworteld en gegrondvest blijft in de liefde”.

Geloof heeft zoveel meer te zeggen over die normatieve institutionele structuren…

Wanneer de kerk te kort schiet in het doen van Gods wil, is de oplossing niet tot verandering te komen door een beroep te doen op de autonome geestelijke gezondheidszorg. Geloof heeft de intentie gezag uit te oefenen en toezicht te houden op de praktijk van de counseling, zowel als het gaat over de persoonlijke bediening (theorie en therapie) als over de institutionele regelingen die zorg aanbieden (onderwijs, accreditatie, vergunningen, counseling en supervisie). Een autonoom beroep van counselor die door de staat in het leven is geroepen is ontoereikend. De kerk zelf is geroepen om de genade en wijsheid van Christus door te geven.

7.6 Psychologie als een massa ethos

In diepste wezen is psychologie de manier van denken in een therapeutische samenleving. Veel onderdelen van onze levenservaringen zijn ‘psychologisch’ geworden. En omdat de moderne psychologiën veel claims hebben en metaforen gebruiken ten aanzien van onze gezondheid, zijn ze ook ‘gemedicaliseerd’. Existentiële en relationele realiteiten van het leven, zaken die bij uitstek met geloof te maken hebben, worden vaak geïnterpreteerd als een medisch en therapeutisch gebeuren Voor dit fenomeen zijn veel aanwijzingen: termen als alcoholisme, disfunctionaliteit, slachtofferschap, een snelle toename van allerlei syndromen, explosief gebruik van ritalin en Prozac en een psychologische gerichte wettelijke verdediging.

Het leven draait vooral om de vraag of we ons goed voelen, niet om wat God over ons denkt.

Het leven draait vooral om de vraag of we ons goed voelen, niet om wat God over ons denkt. De tijdgeest is de alomtegenwoordige vijand van het geloof, een massareligie die geen ontzag voor God meer kent (Rom. 3:18). Therapeutisch taalgebruik heeft het christendom geïnfiltreerd. Men kijkt niet meer op als men mensen in de koffieruimte van de kerk hoort praten over ‘disfunctionele opvoeding’, ’slachtofferschap’ en ‘zelfrespect’, ‘behoeftetekort’ en de ‘zaligmakende werking’ van antidepressiva. Mensen beleven hun leven meer in termen van therapeutische begrippen dan aan de betekenis die God aan zaken geeft. Os Guinness noemde de moderne psychologiën ‘dragers van afgoderij en ketterij’ en voegde eraan toe dat al de daarop geënte therapieën vervangende ‘typologieën’ waren, ontworpen om het geloof in God te vervangen ¹⁵Os Guiness, “America’s Last Men and Their Magnificent Talking Cure,” inNo God but God, ed. Os Guiness and J. Seel (Chicago: Moody Press, 1992), 114.

Oprechte counselors daargelaten, lijdt het geen twijfel dat de psychologie zelf een ideologie geworden is, een verzameling van ideeën die een hele industrie aan het werk houdt. Uiteindelijk zal geloof bekeerlingen aantrekken vanuit de massale aanhang van de psychologie en van het geloof van het door de psychologie aanbeden ‘ik’. Deze bekeerlingen zullen voortdurende begeleiding in discipel schap nodig hebben en onderwijs in het anders denken dat in de Bijbel inhoud gegeven wordt. Veel van het toekomstige werk in Bijbelse counseling bestaat uit het progressief hervormen van ‘gepsychologiseerde’ mensen naar Bijbelse wijsheid. Geloof leert ons te concentreren op God in Christus in plaats van ‘het zelf’ met zijn gevoelens en verlangens.

Door David Powlison, Eerder gepubliceerd in het Christian Research Journal vol. 28 nr. 3 (2005) ~ Vertaald door Gerard Feller

Noten

1. David Powlison, Seeing with New Eyes: Counseling and the Human Condition Through the Lens of Scripture (Phillipsburg, NJ: P and R, 2003).
2. David Powlison, “The Sufficiency of Scripture to Diagnose and Cure Souls,”Journal of Biblical Counseling23, 3 (Summer 2005): 2–13.
3. Ephesians 3:14–5:2 offers a compact, 600-word summary of the faith’s psychology.
4. John Bradshaw,Homecoming(New York: Bantam, 1990).
5. Edward Welch,When People Are Big and God Is Small(Phillipsburg, NJ: P and R, 1997).
6. Karen Horney,Self-analysis(New York: W. W. Norton, 1942).
7. Alfred Adler,Understanding Human Nature, trans. Colin Brett (Oxford: Oneworld Publications, 1927).
8. Robert Coles,The Mind’s Fate: A Psychiatrist Looks at His Profession(Boston: Little, Brown, and Co., 1995), xxv.
9. Thomas Kuhn,The Structure of the Scientific Revolution(Chicago: University of Chicago Press, 1970), viii.
10. Karl Popper,Conjectures and Confutations: The Growth of Scientific Knowledge(New York: Harper Row, 1965), 34.
11. Gerald Grob, “Psychiatry’s Holy Grail: The Search for Mechanisms of Mental Diseases,”Bulletin of History of Medicine72, 2: 182–219.
12. George Marsden,Reforming Fundamentalism: Fuller Seminary and the New Evangelicalism(Grand Rapids: Eerdmans Publishing, 1987), 238.
13. Andrew Abbott,The System of Professions(Chicago: University of Chicago, 1988), 299.
14. Sigmund Freud, “Some Character-types Met With in Psycho-analytic Work,” inOn the History of the Psycho-analytic Movement, vol. 14.Standard Edition of the Complete Psychological Works of Sigmund Freud(New York: Norton, 1976), 312.
15. Os Guiness, “America’s Last Men and Their Magnificent Talking Cure,” inNo God but God, ed. Os Guiness and J. Seel (Chicago: Moody Press, 1992), 114.