De kunst van het ouder worden ~ boekrecensie Levensbestemming

1. Inleiding

Ds. Wim Rietkerk was niet alleen predikant in de Nederlands Gereformeerde Kerk maar ook auteur van veel theologische en filosofische boeken en voorzitter van l’Abri, dat is een christelijke woongemeenschap en studiecentrum waar ruimte is om antwoorden te zoeken op eerlijke vragen over God en het belang van het menselijk bestaan. l’Abri gaat ervan uit dat het christelijk geloof gaat over alle aspecten (dus ook de wetenschap, politiek en kunst) van het leven. Rietkerk is geboren in 1941 en inmiddels dus zelf een 80+er. Van deze wijze christen kunnen we veel leren. Oud worden gaat vanzelf, maar het is ook een kunst. Hoe leer je die levenskunst?

Ets ’trap des ouderdoms’ booijmans museum. Auteur anoniem (circa 1642 – 1665)

De gemiddelde levensverwachting in Nederland is nu 80+. De ‘Trap des ouderdoms’ of ‘Levenstrap’ wil ons wijsmaken dat de levensweg van een mens is: opgaan, blinken en verzinken, maar dat is een onjuiste voorstelling van zaken. Als laatste ontbreekt namelijk een compleet nieuwe levensfase, met paradoxaal zowel opgang als neergang. De mooie kant van het oud worden is ontdekken wie en wat je ten diepste bent, en een reëler zelfbeeld krijgen. Wij zijn geen product van tijd en toeval. We hebben onszelf niet gemaakt, maar zijn in het leven geplaatst, als in een schip, maar gelukkig niet zonder bestemming.  Er is in de vaart vrijheid, verantwoordelijkheid en uitdaging. Het hoofddoel is oriëntatie bij het ouder worden en je reisdoel in het oog houden. Wat is je bestemming?? De dood is niet het laatste. Ieder krijgt een witte steen met een heel persoonlijke, unieke nieuwe naam, perfect passend bij de persoonlijkheid zoals Hij ons bedoeld heeft (Op.2:17). Onze naam zal nooit uitgegumd worden, want die ligt vast in het beeld dat God van ons heeft.

2. Verouderd en dus gediskwalificeerd?

In Spr.20:29 lezen we: ‘Der jongelingen sieraad is hun kracht, der ouden glorie is de grijsheid’ (niet: wijsheid) (NBG51) of ‘De pracht van jonge mensen is hun kracht, de sier van oude mensen is hun grijze haar’ (NBV21).

Vaak moeten ouderen vanwege hun AOW-leeftijd afzwaaien, maar waarom verplicht? Hoezo is er een maximumleeftijd voor bijvoorbeeld functies binnen een gemeente? Kan er een voortzetting op maat worden gerealiseerd?! Hoewel ouderen zich buiten spel gezet of als een kostenpost kunnen voelen, onderschat hen niet, maar waardeer hen en zet ze zoveel mogelijk in. Hun kracht ligt in hun levenservaring en levenswijsheid. Een wijs hart bekomen: wat moeten we loslaten en wat vasthouden (Ps. 90:12)?

Koning Rechabeam liet zich helaas niet door de oudere garde leiden, maar luisterde naar de jonge mannen, met als triest gevolg dat het koninkrijk Israël scheurde (1Kon.12). Het Nieuwe Testament begint met de bejaarde Simeon en eindigt met de oudere Johannes. Met baby Jezus in zijn armen wist Simeon dat het  goed komt, en kon de rest, zowel positieve zaken als familie, bezittingen, als negatieve (denk aan bitterheden, ziekten en pijnpunten) loslaten en vrede vinden. Het is als het beklimmen van een berg: het kost wel inspanning, maar het uitzicht wordt steeds mooier. Het loopt niet uit op versmelten, maar op loslaten en verwachten. De pijnlijke weeën die toenemen in frequentie en hevigheid zullen uiteindelijk resulteren in wonderbaarlijk LEVEN! We zullen een ontmoeting van aangezicht tot aangezicht hebben (1Kor.13:12).

3. Er zijn drie stadia en vier levensfasen

We kunnen drie stadia van de mensheid onderscheiden: schepping (naar Gods beeld) > zondeval (neergang) > verlossing (hoop). We geloven in en verwachten de totale wederoprichting van alle dingen (Hand. 3:21, Rom.8:21).

Er is hoop: we zijn op weg naar het moment dat wij de nieuwe naam zullen krijgen.

De vier fasen van een mens zijn: kindertijd, jeugd, volwassenheid en als climax de ouderdom. De vier fasen scholing > arbeid > zorg > vrije tijd komen in de ouderdom weer terug, maar dan niet na elkaar maar naast elkaar, als een soort viervoudig snoer. Blijf dus nieuwsgierig en blijf leren, blijf (al dan niet betaald) werken in kerk en samenleving, blijf zorg aanbieden in nalatenschap en mantelzorg, blijf ontspannen en genieten. Houd koers en leer in een andere versnelling (om)schakelen, sturen (op het kompas varen) en schipperen. Dat laatste is wat anders dan met alle winden meewaaien. Nee, wij bouwen op het ongeschokte fundament dat er al ligt (1Tim.3:15). Veel babyboomers van de naoorlogse generatie lijden vandaag onder treurige ouderdomsziekten. Er valt dan weinig hoop te putten uit het heden of uit de verlenging van oude idealen van het verleden. Mensen zijn toch in staat om zelfs het ergste te doorstaan als er een toekomst wacht die alles goedmaakt. Er is HOOP: we zijn op weg naar het moment dat wij de nieuwe naam zullen krijgen (Op.2:17). Liederen en muziek kunnen ons helpen om koers te houden.

4. Kiest u maar

Wat als bejaarde of pensionado te kiezen in deze nieuwe en laatste levensfase? Waar focus je op?

• de realisatie van het Zwitserleven Gevoel, dus onbekommerd en onbezorgd leven
• op een cruise gaan, die wereldreis maken
• (klein)kinderen en familie
• nieuw vak/werk/hobby
• stoer en sportief zijn
• eeuwig jong blijven (ook qua uiterlijk, anti rimpels en kleurspoeling, enz.)
• verzetten tegen het lot van de vergrijzing
• somberen, concentreren op wat allemaal ontbreekt
• ‘goede oude tijd’ idealiseren
• ontkenning van fysieke en mentale gebreken
• acceptatie van fysieke en mentale gebreken
• beter of bitter worden
• tot zegen blijven zijn, ondanks misschien lek en gebrek
• bijblijven met de nieuwste technische ontwikkelingen
• het Koninkrijk van God, de gemeente, zending, evangelisatie
• God en de ander blijven dienen met je gaven en talenten
• bidden (het geheime wapen)
• de verbouwing van je huis
• een niet onaardig pensioen ontvangen om veel weer door-/weg te geven
• Israël troosten met woord en daad
• etc.

Vermijd twee foute manieren van oud worden:

1. De passieve weg van het opgeven en wegkruipen achter de geraniums.
2. De actieve weg, waar men denkt door actief te blijven het te kunnen redden.

5. Zeven punten zijn van belang voor ouderen

om zich voor te bereiden op de toekomst (uit het nationaal programma voor ouderenzorg in 2017):

1. Sociaal actief blijven
2. Fysiek actief blijven
3. Mentaal actief blijven
4. Zorgen dat je mee blijft tellen
5. Voorbereiden op (mogelijke) beperkingen
6. In gesprek gaan over wensen en behoeften
7. Gebruik maken van technologie

Dit lijstje is goed, maar onvolledig, materialistisch, en hoort bij de consumptiemaatschappij. Wat ontbreekt is: wat is het doel van het leven? En hoe kom ik daar? Wie ben ik eigenlijk?

Er bestaat een ogenschijnlijke tegenstelling tussen minder worden en toch rijker zijn. Verdieping, reiniging en oogsten wat gezaaid is, verwerken en aanvaarden

6. Hoe verging het Bijbelse personen in hun ouderdom?

Enkele goede voorbeelden: De werkelijkheid bij alle ouderen is steeds verschillend en we moeten niet generaliseren. De Bijbel roept ons op om op het levenseinde van mensen te letten (Ps.73:17, Hebr.13:7). Wat kunnen we leren van goede, maar ook van foute voorbeelden?

De geschiedenis van Isaak leert ons om tijdig je nalatenschap door te geven en niet pas als je halfblind bent.

Jozef leert ons om te gaan met oud zeer dat komt boven drijven. Paradoxaal is het dat het kwade wordt opgenomen in het grote reddingsplan van God, want God keert het kwade ten goede (Gen.50:20, Rom.8:28). Jozef was niet verbitterd, maar verbeterd, een prachtig beeld van de Here Jezus. Naar het verleden is er genade en naar de toekomst hoop. Op wroeging volgt vergeving, bevrijding en genezing. Er is een basis voor integratie.

Zachtmoedigheid is bij Mozes een vrucht van 80 jaar levenservaring.

Mozes was driftig, maar is de meest zachtmoedige mens geworden (Num.12:3). Dit blijkt uit zijn reactie op de opstand van zijn broer Aaron en zus Mirjam (Num.12), want hij slaat niet terug of valt in de verdediging, maar laat het helemaal aan God over. Sta open voor basale kritiek, maar ga niet op je strepen staan, en laat de geldingsdrang en machtsoefening los. Zachtmoedig zijn is de moed hebben om niet op te komen voor jezelf en toch tegelijk er te zijn en in kracht en zelfbewustzijn op te treden. Zachtmoedigheid is bij Mozes een vrucht van 80 jaar levenservaring. Christus was zachtmoedig en nederig van hart. Het innerlijk straalt naar buiten. Nederigheid is de basis van alle kwaliteiten van het oud-zijn.

De aartsvaders hadden als hoofdtaak om hun (klein)kinderen te zegenen: onbaatzuchtig bemoedigen om te laten worden die hij is maar nog niet kan zijn. Zegenen is bidden dat niet uiterlijk welzijn, succes, naam en ‘happiness’ in onze consumptiemaatschappij greep krijgen op onze kinderen, maar dat de zegen doorwerkt in dat diepere gebeuren dat de Bijbel beschrijft als vrucht voor het Koninkrijk.

Toen Kaleb 85 jaar was bood hij zich aan voor de moeilijkste klus (Joz.14:6-15). Net als Mozes was hij in de meest productieve fase van zijn leven. Helaas worden veel 80-plussers afgeschreven. Zij hebben echter een schat aan ervaring en zijn door het leven gerijpt (Denk ook aan Ben Goerion, Joe Biden, paus Franciscus, Arie van der Veer, Henk Binnendijk, Billy Graham, Corrie ten Boom, Anne van der Bijl, enz.). Kaleb was wel, naast Jozua, een man van geloof en vertrouwen en verwachtte het niet van zijn eigen kracht of zijn goede conditie.

In het Koninkrijk van God gaat nooit iemand met pensioen.

Wat is mijn reus die de toegang met betrekking tot bijvoorbeeld heiliging blokkeert? En waardoor [van binnen] depressiviteit, teleurstelling, wanhoop en wellust ruimte kunnen krijgen. Of [van buiten:] secularisatie, materialisme, hedonisme, nationalisme, enz. Met Woord en gebed zijn ze te verslaan. We hebben elkaar hierin nodig. In het Koninkrijk van God gaat nooit iemand met pensioen.

Deze oudtestamentische personen zijn fragmentarisch voorgeleefde Messiassen, voorafschaduwingen van de Here Jezus. God wil dat we steeds meer op Zijn Zoon gaan lijken.

Maar er zijn ook slechte voorbeelden. Enkelen die faalden in hun ouderdom, zoals de koningen David, Salomo en Hizkia. David was op zijn sterfbed rancuneus. Hizkia schepte op over zijn bezittingen. De wijze Salomo liet zich verleiden tot afgoderij.

7. Plussen en minnen

De neergang van het lichaam valt niet te ontkennen, het uiterlijk van heel ons lichamelijk bestaan wordt inderdaad afgebroken en vernietigd, maar de innerlijke mens wordt van dag tot dag vernieuwd (2Kor.4:16). De innerlijke mens is de mens die ik (nog niet) ben, de ziel, ‘zelf’, een soort onzichtbare kern. De tent van ons oude bestaan waarin die eigenlijke mens soms al een beetje zichtbaar werd, wordt dan vervangen door een woning (2Kor.5:1).

Enkele pijnpunten: de ouderdom komt helaas met verliezen van intieme relaties, maar gelukkig ook met het verdiepen van bestaande relaties. Wat valt er te oogsten, welke oude herinneringen zijn op te halen? Dit is de kans om te verdiepen, om jezelf te verstaan en te onderscheiden waar het op aankomt. Laten we niet cynisch worden, noch onverschillig wegkijken / ontkennen, maar de realiteit van het einde recht in de ogen durven kijken en aanvaarden. Wat vergaat niet en heeft eeuwigheidswaarde? Dat is dus niet voortleven in je nageslacht of volk. We gaan niet niets, niet iets, maar Iemand tegemoet: de Eeuwige. De vraag om euthanasie komt niet voort uit de wens om weg te willen uit het leven, maar omdat men weg wil in dit (eenzame, mislukte, enz.) leven.

De ouderdom komt met gebreken (Pred.11:1-7). Dat is ontnuchterend, soms ontluisterend en een onteigening. Verstilling kan optreden. Dus afbreken en neergang gaan hand in hand met doorgaan en diepgang. Het loslaten van succes, naamsbekendheid (‘ego-verlies’) en bezit en anderzijds vrij worden. Als je afgeschild, afgepeld wordt, wat blijkt er dan in de kern te zitten?

Ons leven is zinvol omdat het een bestemming heeft: de Alpha en Omega.

Ben je waardevol om je prestaties, succes, roem, geld, enz.? Wat geeft moed en kracht om door te gaan? Ons leven is zinvol omdat het een bestemming heeft: de Alpha en Omega. Jezus is het begin en het einde, maar Hij is ook de Immanuel bij elke andere letter van je leven. Je eigenwaarde ligt niet in wat mensen van je denken. Ik ben niet wat ik doe, ik ben niet wat ik heb, ik ben wie ik ben in de ogen van God. Wat is de bestemming van ons leven? De onvermijdelijke lijdenswegen zijn volgens Rom.8:22 ‘slechts’ barensweeën.

Pluspunten: leren relativeren, milder en toegankelijker worden. Meer uitzicht met inzicht. Kunst van het loslaten, onthechten; dat kan omdat wij vastgehouden worden. Een doodshemd heeft immers geen zakken. ‘We bezitten niets, en toch hebben wij alles’ (2Kor.6:10). We mogen ons verheugen in vrijheid, in het ont-moeten, ‘elke dag zaterdag’. Blij zijn met en genieten van ‘gewone’ dingen, ondanks omstandigheden en zelfs onder de grootste rampspoed. Verrijkende en verruimende zelfkennis je eigen maken, dingen in relaties uitpraten en rechtzetten. Heerlijk als je iedereen recht in de ogen kunt kijken.

Levensbestemming. De kunst van het ouder worden, Wim Rietkerk Utrecht: Kok Boekencentrum Uitgevers, 2023), 128 pagina’s ~ Paperback ~ ISBN: 9789043539241