Verschillende soorten relaties

1. Inleiding

Eerder publiceerden we uit het boek van Tom Marshall getiteld: Betere relaties (1), en wel over de kwetsbaarheid van vertrouwen, over eer als het meest verwaarloosde aspect van relaties, en liefde, de meest weerbare in relaties. In dit bijzondere boek met het nog steeds uiterst actuele thema kijken we nu naar de verschillende soorten van relaties. We hebben gezien dat relaties vanaf het begin een doel in Gods plan voor ons leven zijn. Het is van groot belang dat we ook inzicht hebben in de verschillende soorten van relaties. In het boek Genesis vinden we twee soorten relaties, namelijk relaties als instrument, als middel en relaties als doel.

Relaties zijn vanaf het begin een doel in Gods plan voor ons leven.

2. Relaties als middel

Genesis 1:26-29 wordt vaak het scheppingsmandaat genoemd: ”Weest vruchtbaar en wordt talrijk; vervult de aarde en onderwerpt haar; heerst over de vissen der zee en over het gevogelte des hemels, en over al het gedierte, dat op de aarde kruipt”. Om een goede rentmeester te zijn van de schepping moeten man en vrouw samenwerken, ze kunnen de opdracht nooit alleen uitvoeren. Samenwerken is de basis. De relatie voorziet in een middel om tot een bepaald doel te komen. Mensen gaan een samenwerkingsrelatie aan om een taak te volbrengen. Zonder dat doel of die taak zou de relatie niet bestaan. Veel relaties zijn van dit type, zoals een werkgever en werknemer, leraar en student, leverancier en klant. Er komen bepaalde sociale beloningen uit deze relaties voort, maar ze verdwijnen als het doel of de taak wegvalt.

3. Relaties als doel

In Genesis 2:18 zien we iets heel anders. God keek naar Adam in de tuin van Eden en zei: “Het is niet goed dat de mens allen zij. Ik zal hem een hulp maken, die bij hem past.” Dus maakte God uit de zijde van Adam een vrouw en bracht haar tot hem. Adam riep verrukt uit: “Dit is nu eindelijk been van mijn gebeente en vlees van mijn vlees.” Hier ontstaat een nieuwe vorm van relatie. “Daarom zal een man zijn vader en moeder verlaten en zijn vrouw aanhangen, en zij zullen tot een vlees zijn” (Gen. 2:23,24).

Het huwelijk heeft zelfs niet als hoogste doel kinderen te krijgen.

Deze relatie is niet bedoeld als middel maar is een doel op zich. Zij is in zichzelf ‘goed’ en heeft geen taak of doel buiten zichzelf nodig om zich te rechtvaardigen. Het huwelijk heeft zelfs niet als hoogste doel kinderen te krijgen. Omgekeerd is het zelfs zo dat kinderen een gezin meehelpen de huwelijksrelatie compleet en vervuld te maken. Dat wat echtscheiding zo desastreus maakt, is dat het al de bedoelingen van God kapot maakt. Als het doel wegvalt is ook het middel niet meer nodig. Als zoveel huwelijken op de klippen lopen, waarom zou je dan nog kinderen nemen? Er bestaat een link tussen het afbrokkelen van het huwelijk als instituut en abortus.

4. Onze relatie met God

Het eerste doel waarvoor de mens werd geschapen is om gemeenschap met God te hebben. Er zitten enkele kanten aan die relatie die uniek zijn en niet voortkomen in menselijke relaties. Aanbidding is er een van. We aanbidden alleen God. Iets of iemand anders aanbidden is afgoderijen wordt veroordeeld. (Exodus 20:3-5) De gehoorzaamheid aan God staat boven die aan mensen. Dit is belangrijk en kan alle andere relaties beïnvloeden. Verder lijkt onze relatie met God op die met de meeste andere mensen. De relatie met God heeft een doel. Dat doel is zo hoog, dat Paulus zegt: Ik houd vol in de hoop eens dat te kunnen grijpen waarvoor Christus Jezus mij gegrepen heeft” (Fil. 3:12). Gods eeuwige doel is het vestigen van zijn koninkrijk. Dat doel is zo groot dat Jezus zelf zegt dat het een schat in een akker is. Als die mens die eenmaal heeft ontdekt, verkoopt hij alles wat hij bezit om die akker te kopen. Als je dat doel mist word je opgesloten in je kleine egootje. De grootste plannen die een mens nastreeft worden nietig als je ze vergelijkt met Gods plan.  Ik herinner me een gesprek met een vooraanstaande leraar in Nieuw-Zeeland, die net gepensioneerd was, nadat hij de top van zijn carrière bereikt had. Ik vroeg hem of zijn nieuwe levensstijl hem beviel. Ik zal de uitdrukking op zijn gezicht nooit vergeten. “Tom”, zei hij het is verschrikkelijk, “alsof je naar de bank gaat en ziet dat al je geld tot as verbrand is”. Binnen een jaar was hij dood.

Maar als we gegrepen zijn door Gods geweldige plannen, krijgt alles zin. Moeilijkheden en obstakels slinken tot onbelangrijke proporties ineen. De kleinste dingen krijgen eeuwigheidswaarde. God heeft ons niet nodig. Hij is soeverein en kan alles doen wat Hij wil. God is almachtig en heeft alle kracht, is alwetend, en heeft geen raad nodig. Hij is eeuwig en heeft alle tijd. Je kunt het nooit tegen God opnemen. Maar dit alles bevredigt het hart van God niet. Alleen de plaats van een vader bevredigt hem. Hij wil zijn doel bereiken door zonen en dochters, die slechts leven om de wil van hun vader te doen. Dat moet ons motiveren in dit leven en het leven hierna. Onze relatie met God is ook de optelsom van al onze andere relaties. Hem te kennen is het hoogste doel van elk bestaan. Als we Christus alleen kennen vanwege de redding die Hij geeft, kennen we Hem niet echt. “Jezus Christus” zei iemand, ‘is zo heilig en aantrekkelijk, dat als we hem zouden zien, we hem lief zouden hebben, ook al was Hij niet onze redder’. Paulus zegt: “Ik acht zelfs alles schade, omdat de kennis van Christus Jezus mijn Heer, dat alles verre te boven gaat” (Fil. 3:8). Dit brengt een revolutie in onze houding teweeg. Bidden om te bidden, aanbidden om te aanbidden, God dienen om de vreugde ervan, de bijbel lezen omdat het zijn boek is, Hem willen kennen om de vreugde hem te kennen.

Het is verbazingwekkend, maar God heeft dezelfde gedachten over zijn relatie met ons, omdat hij ervoor kiest onze vriend te zijn. Misschien is dit wel de meest onzelfzuchtige van alle relaties. “Abraham, is mijn vriend” zei God (Jes.41:8). “Gij zijt mijn vrienden” zei Jezus. (Joh.15:14) Vriendschap houdt een zekere gelijkheid in. Je kunt je vriend niet bevelen. Dat God zo’n relatie met een geschapen mens wil, getuigt van een verbazingwekkende nederigheid.

5. Hoe diep, hoe breed?

Er zijn twee andere belangrijke kanten aan persoonlijke relaties. 1) Intimiteit of beslotenheid. Hoe diep willen we dat een relatie met een ander wordt? en 2) Omvang. Hoeveel van ons leven zullen we in die relatie investeren?

Relaties variëren sterk van niveau van intimiteiten omvang van het contact. De grootte van de intimiteit hangt niet af van tijd. Een baan kan een groot deel van de dag onze aandacht opeisen en toch niet veel aan intimiteit met zich meebrengen. Aan de andere kant kan een uur pastorale hulp ons erg beroeren omdat er sprake is van grote persoonlijke betrokkenheid en intimiteit.

6. Intimiteit

Verschil van begrip en verwachting over de mate van intimiteit in een relatie kan veel verwarring geven. Ik kan bijvoorbeeld in een relatie een mate van intimiteit willen inbrengen die de andere partij niet wil en of verwacht. Ik zal dan opdringerig lijken en te dichtbij willen komen. Aan de andere kant als de andere persoon verwacht dat er een diepe uitwisseling van emoties is, maar ik wijs die af, dan zal ik overkomen als koud en oppervlakkig. Het huwelijk is bedoeld als een van de meest intieme van alle menselijke relaties. Het is zo intiem. Dat het wordt beschreven als: ‘een vlees worden’ (1Cor.6:16). Maar de partners die het huwelijk aangaan komen met geheel eigen ideeën over wat die intimiteit inhoudt en met zeer verschillende bekwaamheden om de diepe dingen van hun hart met de ander te delen. Als deze verschillen niet begrepen worden, of er geen ruimte voor is, liggen er potentiële gevaren op de loer. Hetzelfde is waar in het gezinsleven. Als kinderen groter worden mogen de ouders dan verwachten dat ze in alle aspecten van het leven van hun tieners of oudere kinderen betrokken zullen worden? En hoeveel van hun eigen worsteling, wanhoop en verwachting kunnen ze delen met hun kinderen? Er zijn geen pasklare antwoorden op deze dilemma’s. Kinderen lijden soms heel erg door het ontbreken van intimiteit tussen hen en hun ouders. Maar ik ken ook kinderen die diep gewond werden omdat ze de ontboezemingen van ouders moesten aanhoren, hetgeen hun draagvermogen ver te boven ging.

Raadgevers, voorgangers en priesters worden voortdurend geconfronteerd met dit probleem: hoe ver moet je gaan in de intimiteit met je cliënt? Als een persoon de diepste roerselen van haar of zijn hart vandaag met je deelt en verwacht dat dit diepe contact voortduurt, is hij of zij teleurgesteld als je ze in de supermarkt ontmoet en je alleen vrolijk zwaait. Maar als iemand verwacht dat de intimiteit van de spreekkamer stopt bij de deur en je informeert op een later tijdstip hoe het gaat inzake de intieme dingen die iemand je vertelde, wordt het je misschien kwalijk genomen dan je niet alleen maar vrolijk zwaait.

Er kunnen grote problemen ontstaan als er geen duidelijkheid is over het niveau van de intimiteit. Er kan veel winst behaald worden als men de grondregels duidelijk voorlegt bij het begin van de relatie, zodat beide partijen weten wat er verwacht wordt. Dit hoeft de relatie niet meteen te bevriezen in een bepaalde vorm. Relaties zijn dynamisch, niet statisch en ze veranderen voortdurend. Maar intimiteit is een gevoelig onderwerp, dat nooit onderschat moet worden. Hieronder volgen enige belangrijke kanten van de intimiteit van een relatie.

• We verlangen naar identiteit, maar we willen ook onze eigen identiteit beschermen. In het verlangen om een te worden met God zoeken we het hoogste geluk; in het verlangen een te worden met een ander mens, zoeken we liefde in eenheid met een groep een gemeenschap. Bij al die ervaringen is het bewaren van onze identiteit en individualiteit hoogst belangrijk. Eenheid met God betekent ook niet dat we geabsorbeerd worden door Hem, maar zonen en dochters worden (2 Cor. 6:18). Een huwelijk waarin een partner de ander geheel domineert is ziek en een groep waarin mensen hun identiteit verliezen wordt een sekte.
• We hebben een ingebouwde behoefte aan intimiteit, omdat alleen intimiteit onze eenzaamheid wegneemt. Een van de meest opmerkelijke verhalen in de bijbel gaat over Adam. God zei over hem, in zijn niet gevallen staat in de tuin van Eden: “Het is niet goed dat de mens alleen zij” (Gen.2:18). De mens heeft intimiteit nodig met zijn eigen soort. De vrouw werd uit de man genomen, om beiden die intimiteit te kunnen geven. In de gedeelde intimiteit van een nauwe relatie raken we elkaars geest op het diepste niveau. We zijn dan niet meer alleen, maar worden geaccepteerd, bevestigd, bemind en ontvangen leven.
• Intimiteit schept kwetsbaarheid, omdat de muren tussen ons verdwenen zijn. In intimiteit staan we niet alleen open voor liefde en bevestiging, maar ook voor de mogelijkheid gekwetst te worden. We lopen ook het risico van afwijzing als de intimiteit die we zoeken veracht wordt. Omdat in een intieme relatie altijd emoties een rol spelen, is een breuk altijd pijnlijk en kan deze emotioneel vernietigend zijn.
• Wil intimiteit bloeien, dan moet er toewijding aan de relatie zijn. De verbinding tussen intimiteit en toewijding moet goed begrepen worden. Je kunt relaties hebben met grote toewijding zonder dat er ook een bijzonder grote intimiteit tussen de partijen is. Dat is vaak het geval bij relaties gebaseerd op een gemeenschappelijk doel of taak. Aan de andere kant omdat intimiteit kwetsbaarheid met zich meebrengt, moet er toewijding zijn om je veilig te kunnen voelen. Dat kan gebeuren in een pastorale relatie waar korte momenten van grote intimiteit bestaan.Alleen als een cliënt ervan overtuigd is dat de raadgever werkelijk toegewijd is aan zijn of haar welbevinden zal hij het risico nemen gevoelige details van zijn leven en problemen te delen. De tragedie van vandaag is, dat mensen hongeren naar intimiteit maar tegelijk bang zijn zich ergens aan toe te wijden. Ze zoeken ongebonden relaties en oogsten telkens weer pijn.
• In relaties zwaait de pendule tussen het verlangen naar intimiteit en de drang naar privacy. Beidebehoeften moeten we zien als acceptabel en neutraal. De behoefte om dicht bij iemand te zijn en de behoefte alleen te zijn. In feite kan alleen daar waar privacy gerespecteerd wordt werkelijke intimiteit bloeien. Normaal maken we een slingerbeweging tussen deze twee uitersten. We hebben wijsheid nodig, want het verlangen naar intimiteit kan op hetzelfde moment botsen met de behoefte van de ander aan privacy. Tenzij we ons bewust zijn van wat werkelijk gebeurt zullen we afwijzing lezen in de reactie en botheid en dominantie in de andere.
• Het is niet mogelijk tegelijk met een grote groep mensen intiem te zijn. Dit is een belangrijk principe in kerkelijke groeperingen. Het is een probleem omdat we maar twee soorten relaties kennen: een heel intieme en een heel afstandelijke. We moeten ons realiseren dat er een heel scala bestaat met een groot verschil in de mate van intimiteit. Jezus had twee groepen discipelen, de 72 en de 12. Hij was veel intiemer met de 12, dan met de 72. En zelfs binnen de groep van 12 had Hij er drie waar hij nog intiemer mee was. Hij nam Petrus, Jacobus en Johannes mee naar plaatsen, waar de andere 9 niet kwamen en deelden dingen met hen alleen. En binnen de drie was er een discipel die zich ‘aan zijn borst geworpen had’ (Joh. 21:20). De tabernakel in de woestijn geeft ons een model van relaties. In grote lijnen bestond die uit drie delen: a) de voorhof, waar iedere Israëliet kon komen en b) het heilige, waar alleen de priesters konden komen en c) Het heilige der heiligen, waar alleen de hogepriester mocht binnengaan.

We kennen allemaal mensen die bij ons alleen in het voorhof mogen komen, intimiteit speelt geen rol. Er is een kleinere cirkel mensen die in het heilige mag komen en nog een kleinere groep, misschien maar een half dozijn mensen die intiem genoeg zijn om in het heilige der heiligen mogen komen. Als iemand die bij de groep van de voorhof probeert in het heilige binnen te stormen, zijn we geneigd een bordje met ‘verboden toegang’ op te hangen. We hebben wijsheid en barmhartigheid nodig om zo’n situatie goed af te handelen, want de persoon verlangt kennelijk sterk naar intimiteit en zal zich afgewezen voelen. Maar later wordt het trauma alleen maar erger als de zaak van ongepaste intimiteit in het begin niet goed is uitgesproken.

7. Grenzen stellen

• Het probleem van onuitgesproken verwachtingen. In een werksituatie wordt de omvang van de relatie nauwkeurig omschreven in een contract of een C.A.O. Maar in vrijwillige verbintenissen, zoals in kerken of sociale contacten wordt dit zelden gedaan. Wordt bijvoorbeeld van mij verwacht dat ik luister naar alle familieproblemen van mijn collega op het werk of welke successen hij heeft behaald met zijn sport? Hij verwacht dat kennelijk. Aan de ander kant, mag ik hem vermoeien met mijn analyse van een symfonie van Brahms die ik de vorige dag hoorde, terwijl hij er misschien helemaal geen zijn in heeft? Waar liggen de legitieme grenzen van interesse van een baas in de levens van zijn werknemers? Is hij een zorgzame leider of een opdringerige bemoeial? Hoeveel van het privéleven van mijn gemeenteleden verwacht men dat ik deel als voorganger? Moet ik dag en nacht beschikbaar zijn voor de hulproep van een alcoholist of een kletstante?In een huwelijk komen moeilijkheden vaak uit onuitgesproken verwachtingen. Een vrouw, kan bijvoorbeeld aannemen dat ze alles samen zullen doen in het huwelijk. Dus als haar man thuiskomt geeft ze een gedetailleerd verslag van alles wat met haar en de kinderen gebeurd is. Ze verwacht ook dat haar man alles verteld wat bijvoorbeeld op de fabriek gebeurd is. Als hij dat niet wil voelt ze zich buitengesloten in een belangrijk deel van zijn leven. Of ze denkt dat hij dingen voor haar verbergt. De man, aan de andere kant kan denken: werk is werk en dat stopt om vijf uur. Hij ziet er geen heil in om werk mee naar huis mee te nemen en ook ’s avonds daar nog eens over te praten. Wat maakt het uit wat er vandaag gebeurd is, morgen gebeurd precies hetzelfde en overmorgen ook. Als zijn vrouw meer details wil horen kan hij eerst geïrriteerd raken, dan verdedigend, dan rancuneus omdat ze een onuitgesproken verdenking koestert. Het gaat er niet om wat wel of niet verteld moet worden, of het ene fout is en het andere goed, maar dat de twee mensen verschillende verwachtingen hebben en dit verschil nooit ter discussie is gesteld.
• De diepte en breedte van een relatie heeft te maken met de vraag waar de grenzen liggen. We hebben allemaal verschillende relaties, die ieder hun bepaald recht hebben op tijd en toewijding. We zijn bijvoorbeeld loyaliteit verschuldigd aan een werkgever, de kerk, ons huwelijk, familie, gemeente of een politieke partij. Soms wedijveren bepaalde relaties om onze aandacht te krijgen. Op woensdagavond bijvoorbeeld: een stapel rapporten die ik van kantoor mee naar huis neem, de vergadering van het schoolbestuur, de maandelijkse oudstenvergadering en de vraag van mijn vrouw om aandacht. Om zoveel mogelijk conflicten te voorkomen is het belangrijk dat de grenzen aan wat ik voor een relatie over heb door alle partijen worden begrepen. 

8. Intimiteit met God?

We kunnen dit onderwerp niet afmaken zonder onszelf eraan te herinneren dat de vraag naar diepte en breedte van de intimiteit ook geldt voor onze relatie met God. In feite is de relatie die we met de Heilige Geest hebben de meest intieme van alle relaties. Mensen kunnen een worden in vriendschap of een vlees in het huwelijk. De relatie van de Heilige Geest met onze geest is een relatie van ‘binnen in ons wonen’, wij zijn in Hem en Hij is in ons. ‘Maar die zich aan de Here hecht, is een geest met Hem’ (1Cor.6:17). Is dat echt onze ervaring? Kunnen we het bevorderen? Is het echt voor ons weggelegd?

Intimiteit op elk niveau kost moeite en pijn.

Laat me dit zeggen: intimiteit op elk niveau kost moeite en pijn. In feite kost groei en ontwikkeling altijd pijn en brengt het lijden met zich mee. Atleten ontdekken al spoedig dat er een prijs betaald moet worden en dat ze vaak door de pijngrens moeten willen ze hun prestaties verbeteren en een race winnen. Evenzo moeten we de prijs betalen en door de pijngrens heen breken als we willen groeien, emotioneel, geestelijk en in relaties. Dit past niet erg bij onze moderne genotzucht en het evangelie van genezing, voorspoed en overwinning, dat we vaak horen. Pijn is iets dat we zoveel mogelijk proberen te vermijden.

Zo gaat het ook met onze relatie met God. Het omvat alles wat e doen in de naam van onze Heer Jezus Christus als een uitdrukking van onze dankbaarheid (Col.3:17). Mijn Nieuw-Zeelandse vriend Wyn Fountain schreef in zijn boek’ de overige honderd uren’ dat we van de 112 uur dat we wakker zijn per week, 12 uur met godsdienstig werk doorbrengen. Dus we brengen 100 uur per week door met niet-religieuze activiteiten. Is God geïnteresseerd in die honderd uur? Natuurlijk! Hij is geïnteresseerd in alles wat we doen. God is dus ook betrokken bij niet-religieuze activiteiten! Geestelijk en seculier zijn gelijk bij God. Het geestelijke is onze lofprijzing in de kerk, het wereldse is ons dagelijks bestaan. Aanbidding en dienst gaan altijd samen: ‘Gij zult de Heer uw God aanbidden en Hem alleen dienen’ (Luk.4:8).

9. Waaruit wordt een relatie opgebouwd?

We komen nu bij de elementen die noodzakelijk zijn om een relatie met een ander op te bouwen en gezond te houden. Er moet deelneming zijn aan beide kanten, maar dat is op zich niet genoeg. Dat kan kennelijk ook gebeuren als er sprake is van een gemeenschappelijk doel of taak. Veel huwelijken, zakelijke relaties of politieke allianties beginnen hiermee, maar sneuvelen later toch na enige tijd. Er moet meer zijn dan gemeenschappelijkheid of gezamenlijke doeleinden.  Alle relaties van welke soort dan ook, bestaan uit vier basiselementen of factoren. Als een van hen ontbreekt of ondermijnd wordt, komt de relatie onder spanning te staan. Als de breuk niet wordt aangepakt of gecorrigeerd begint de relatie af te brokkelen. Deze vier factoren of elementen zijn eerder in ons blad uitgewerkt en kunt u op de website van Promise nalezen. a Liefde, de meest weerbare (4). b Vertrouwen, de meest kostbare. c Respect en eer, de meest verwaarloosde (3) en d begrip, de meest nodige (2). Het belang van bepaalde elementen is verschillend. Bijvoorbeeld: in de relatie tussen volgelingen en leiders kan vertrouwen het belangrijkste element zijn, tussen werknemers en werkgevers kan het respect zijn, tussen leden van een familie, liefde. Toch kan geen van de vier verwaarloosd worden zonder ernstige gevolgen. Evenzo is de manier waarop ze uitgedrukt wordt verschillend. Liefde tussen man en vrouw wordt anders uitgedrukt dan liefde tussen vrienden.

Verder is hert ene element niet te vervangen door het andere. Je kunt tekortschieten op een gebied niet goed maken door extra aandacht voor een ander. Je kunt niet zeggen; “Ik vertrouw hem niet, maar hou toch van hem”. Liefde kan het wantrouwen niet goedmaken. Je kunt niet zeggen: “Ik heb mijn respect voor haar verloren, maar niet mijn begrip”. Begrip en kennis kunnen niet de plaats innemen van respect. Om een duurzame relatie op te bouwen moeten we weten wat we moeten doen in elk van die vier gebieden. Daarna moeten we die kennis in daden omzetten, totdat het een natuurlijke reactie wordt.

Tom Marshall – bovenstaande is geschreven naar aanleiding van zijn boek ‘Betere Relaties, hoe nieuwe relaties groeien en beschadigde relaties hersteld kunnen worden’. Uitgever: Shalom Books, Putten. ISBN 90-73895-07-3. Het boek ik voor het eerst gepubliceerd in 1992 door Sovereign World Ltd. In Nederland vertaald en uitgegeven door Uitgeverij Shalom in Putten. (Met hun toestemming is dit artikel overgenomen). Tom Marshall was een architect die veel lezingen gaf over management. Hij was een Bijbelleraar over pastoraat, genezing en het koninkrijk. Marshall was de grondlegger van Kapiti Christian Centre en Servant Industries in Nieuw-Zeeland. Tom stierf in 1994.